Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος
Αποδεικνύοντας πόσο ανεξέλεγκτη έχει γίνει η δύναμή της, η Amazon πυροδότησε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις αμερικανικές πόλεις για το ποια θα είναι εκείνη που θα φιλοξενήσει την δεύτερη εταιρική έδρα της -και τις θέσεις εργασίας που αυτή θα δημιουργήσει- με αντάλλαγμα φοροαπαλλαγές. Απ’ όπου περνάει η ψηφιακή βιομηχανία, οι δημόσιες υπηρεσίες φθίνουν. Αντικαθίστανται από ηλεκτρονικές πλατφόρμες, των οποίων οι ιδρυτές ισχυρίζονται ψευδώς ότι εργάζονται για το συλλογικό συμφέρον.
Του Eric Klinenberg*
Τον Φεβρουάριο του 2017, ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ, ιδρυτής και επικεφαλής της Facebook, απηύθυνε μια μακροσκελή ανοιχτή επιστολή στην "κοινότητά" του, δηλαδή στους περίπου δύο δισεκατομμύρια χρήστες του κοινωνικού δικτύου του. Ξεκινώντας, τους ρωτούσε: "Άραγε αυτή τη στιγμή οικοδομούμε τον κόσμο που επιθυμούμε όλοι μας;"
Η απάντηση ήταν αυτονόητη. Σύμφωνα με τις αντιλήψεις του Ζάκερμπεργκ, η ανθρωπότητα προοδεύει όταν κατορθώνει να καταρρίπτει τις κοινωνικές και τις γεωγραφικές διαιρέσεις ώστε να δημιουργεί ολοένα και πιο εκτεταμένες ηθικές κοινότητες. "Η Ιστορία δείχνει τον τρόπο με τον οποίο μάθαμε να συσπειρωνόμαστε σε όλο και μεγαλύτερες ομάδες: πρώτα φυλές, μετά πόλεις και στη συνέχεια χώρες. Σε κάθε στάδιο οικοδομήσαμε κοινωνικές υποδομές (κοινότητες, μέσα ενημέρωσης, κράτη) προκειμένου να μας προσφέρουν τα μέσα για να πραγματοποιήσουμε έργα που δεν μπορούσαμε να επιτύχουμε μόνοι μας".
Ως πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος μιας πολυεθνικής με κέρδη - ρεκόρ και αδιάκοπη μεγέθυνση, ο Ζάκερμπεργκ είναι συνήθως προσεκτικός όταν παίρνει το ρίσκο να εισέλθει στο πεδίο της πολιτικής. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2016 στις ΗΠΑ, δεν δίστασε να καταγγείλει τις "τρομακτικές φωνές που μας καλούν να οικοδομήσουμε τείχη". Το 2017, καταδίκασε το διάγγελμα του Ντόναλντ Τραμπ που απαγόρευε -στο όνομα της μάχης ενάντια στην τρομοκρατία- την είσοδο στην αμερικανική επικράτεια πολιτών από χώρες όπου η πλειονότητα του πληθυσμού είναι μουσουλμάνοι. "Οφείλουμε να αφήνουμε τις πόρτες μας ανοιχτές στους πρόσφυγες και στα άτομα που χρειάζονται βοήθεια. Και τούτο ανταποκρίνεται σε αυτό που είμαστε" δήλωνε. Η επιστολή του, δημοσιευμένη σε μια συγκυρία ανοιχτής πολεμικής με τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, εξέφραζε τη νέα αποστολή που ανέθεσε στο Facebook ο επικεφαλής του: την ανοικοδόμηση της κοινωνίας σε ταραχώδεις καιρούς, με αυξημένη την απειλή του αυταρχισμού.
Έγραφε επίσης: "Το σημαντικότερο που θα μπορούσαμε να κάνουμε με το Facebook είναι η ανάπτυξη κοινωνικών υποδομών προκειμένου να δώσουμε στους ανθρώπους τη δύναμη να οικοδομήσουν μια παγκόσμια κοινότητα που θα ταιριάζει σε όλους". Για να το επιτύχει, ο Ζάκερμπεργκ σκοπεύει να εμπνευστεί από τον ρόλο που διαδραμάτισαν ορισμένες κοινωνικές ομαδώσεις -οι Εκκλησίες, τα συνδικάτα, οι αθλητικές λέσχες, οι σύλλογοι και τα σωματεία κ.ο.κ.- που "μας προσφέρουν λόγους ύπαρξης και ελπίδας, την ηθική αναγνώριση της αναγκαιότητάς μας και του αισθήματος ότι ανήκουμε σε κάτι ευρύτερο, την παρηγοριά ότι δεν είμαστε μόνοι και ότι μια κοινότητα νοιάζεται για μας και μας φροντίζει. Μας προσφέρουν τον προσανατολισμό και την άνθηση της προσωπικότητάς μας· ένα δίχτυ ασφαλείας· πολιτισμικές αξίες και κανόνες, με την ευθύνη που τις συνοδεύει· τελετουργικά κοινωνικοποίησης, έναν τρόπο για να συναντάμε ανθρώπους. Και τέλος, ένα μέσο για να περνάμε την ώρα μας". Απέναντι στην "εντυπωσιακή παρακμή" των δομών που μας κληροδότησε η δεκαετία του 1970, διαβλέπει μια λύση: τις "διαδικτυακές κοινότητες", αυτήν την "αναλαμπή ελπίδας".
Έτσι, κατά τη γνώμη του, η νέα αποστολή του Facebook συνίσταται στην "ανάπτυξη μιας κοινωνικής υποδομής για την κοινότητά μας - ώστε να μας υποστηρίζει, να εγγυάται την ασφάλειά μας, να μας ενημερώνει, να επιτρέπει την ενεργοποίηση των πολιτών και την ένταξη όλων". Χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη, η επιχείρηση θα μπορεί "να βοηθήσει την κοινότητά μας να εντοπίσει τα προβλήματα πριν καν αυτά κάνουν την εμφάνισή τους". Εξάλλου, το Facebook έχει ήδη κατασκευάσει "μια υποδομή που επιτρέπει τη διάδοση του Amber Alert σε περίπτωση απαγωγής παιδιού στη Βόρεια Αμερική (...) και του μηχανισμού Safety Check, ο οποίος ενημερώνει τους φίλους μας ότι είμαστε σώοι και ασφαλείς" σε περίπτωση τρομοκρατικής ενέργειας ή φυσικής καταστροφής.
Ο νεαρός διευθύνων σύμβουλος θεωρεί ότι το Facebook αποτελεί ένα εργαλείο που μπορεί να ξαναδώσει στη δημοκρατία τον χαμένο δυναμισμό της: πρέπει να βοηθά τους ανθρώπους να ψηφίζουν, να εκφράζονται, να οργανώνονται. Γενικότερα, θα μπορούσε να δώσει στους πολίτες ολόκληρου του πλανήτη νέα μέσα συμμετοχής στη συλλογική "διακυβέρνηση", ώστε να επιτυγχάνεται μεγαλύτερη διαφάνεια και έτσι να ενθαρρύνεται η ανανέωση της δέσμευσης προς όφελος του κοινού καλού.
Πίσω από αυτές τις μεγαλόστομες πολυλογίες κρύβεται ένα φτωχό όραμα όσον αφορά τις κοινωνικές υποδομές. Η προτεραιότητα των πολυεθνικών της Σίλικον Βάλεϊ δεν είναι να παρακινήσουν τους ανθρώπους να ριχτούν μέσα στον κόσμο των πραγματικών, ζωντανών συναντήσεων, αλλά να τους σπρώξουν να μένουν κολλημένοι στην οθόνη τους. Όμως, για να δημιουργηθούν δεσμοί που να είναι σε θέση να καταλήξουν σε σχέσεις εμπιστοσύνης και να οδηγήσουν στην ανοικοδόμηση της κοινωνίας, απαιτούνται αλληλεπιδράσεις μέσα σε συγκεκριμένους υλικούς χώρους - και όχι μόνο pokes ("σκουντήματα") και "Μου αρέσει!" που ανταλλάσσονται μεταξύ διαδικτυακών "φίλων".
Παρά την εμμονή στους άυλους δεσμούς και στην ευφυΐα του λογισμικού, επιχειρήσεις όπως το Facebook, η Google και η Apple γνωρίζουν καλά την αξία των πραγματικών κοινωνικών υποδομών, αυτών των υλικών χώρων που διαμορφώνουν τις σχέσεις μας. Και το αποδεικνύουν, καθώς οι πολυτελέστατες εγκαταστάσεις τους στην Καλιφόρνια διαθέτουν καταπράσινους κήπους, μπαρ με φυσικούς χυμούς, γαστρονομικά εστιατόρια, υπερσύγχρονες αθλητικές εγκαταστάσεις, κομμωτήρια, παιδικούς σταθμούς, θέατρα, βιβλιοθήκες, καφέ. Με λίγα λόγια, διαθέτουν πολλούς χώρους πραγματικής -και όχι εικονικής- κοινωνικοποίησης, τόσο υπαίθριους όσο και κλειστούς. Ωστόσο, πρόκειται για ιδιωτικές υποδομές που προορίζονται για την αναψυχή των ανώτερων στελεχών, τα οποία έχουν πρόσβαση σε αυτές χάρη σε μαγνητικές κάρτες με πολύχρωμους κώδικες. Οι προσωρινά εργαζόμενοι και το προσωπικό των υπεργολαβικών επιχειρήσεων, υπεύθυνοι για την καθαριότητα και την κουζίνα, αποκλείονται, όπως εξάλλου και οι επισκέπτες ή οι κάτοικοι των γύρω συνοικιών. Καθώς διαθέτουν ολοκαίνουργιες, υψηλής ποιότητας υποδομές, οι βιρτουόζοι των αλγόριθμων και του μάρκετινγκ δεν έχουν κανένα λόγο να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες των μικρών εμπορικών επιχειρήσεων των περιχώρων, οι οποίες αρχίζουν να φθίνουν. Στο παρελθόν, οι πόλεις επωφελούνταν πολύ περισσότερο από την παρουσία ενός μεγάλου εργοδότη στην περιοχή τους...
Στο Μένλο Παρκ, όπου βρίσκεται η έδρα του Facebook, οι κάτοικοι αναρωτιούνται γιατί ο δήμος έπρεπε να εγκρίνει την επέκταση της πολυεθνικής αφού δεν είχε λάβει ως αντάλλαγμα πόρους για την ανακαίνιση των σχολείων, των πάρκων και των αθλητικών εγκαταστάσεων της πόλης, που βρίσκονται σε οικτρή κατάσταση. Για τον τοπικό πληθυσμό, η ζωή κοντά στο Facebook σημαίνει να βρίσκεσαι καθημερινά μπλοκαρισμένος σε μποτιλιαρίσματα, συχνά πίσω από τα ιδιωτικά λεωφορεία που εκτελούν συνεχώς δρομολόγια από τους τόπους διαμονής των εργαζομένων της εταιρείας ώς την έδρα της. Ακόμη περισσότερο και από τον διάσημο γαλάζιο και άσπρο λογότυπο, τα λεωφορεία αυτά έχουν μετατραπεί σε σύμβολο των παρενεργειών που προκαλούν οι γίγαντες της ψηφιακής βιομηχανίας στον Κόλπο του Σαν Φρανσίσκο: δημιουργούν ιδιωτικές κοινωνικές υποδομές που επιτρέπουν στις επιχειρήσεις να ανθούν, εις βάρος του δημόσιου εξοπλισμού που χρειάζεται επειγόντως ανακαίνιση.
Για να αποσιωπηθούν οι επιπτώσεις αυτής της κατάστασης, δεν είναι περίεργο που οι αυθεντίες της Σίλικον Βάλεϋ καταβάλλουν τεράστιες προσπάθειες ώστε να πείσουν την κοινή γνώμη ότι δεν ενεργούν προς το συμφέρον των επιχειρήσεών τους, αλλά για να οικοδομήσουν έναν κόσμο πιο ειρηνικό, πιο δίκαιο και πιο ανθρώπινο - εξάλλου, οι μεγαλοεπιχειρηματίες στους τομείς του πετρελαίου, των χρηματοοικονομικών και του αυτοκινήτου αναμασούσαν επί δεκαετίες το ίδιο ακριβώς μήνυμα. Το "ποίημα" όμως είναι πια γνωστό - και ποιος μπορεί να πιστέψει σήμερα ότι οι υπηρεσίες που προσφέρει το Facebook έχουν ως αποκλειστικό σκοπό την πρόοδο της ανθρωπότητας;
Προφανώς, η βελτίωση των αλγορίθμων και η καλύτερη στόχευση και οργάνωση των ομάδων Facebook δεν αρκούν για την επίλυση των προβλημάτων της εποχής μας: της απομόνωσης των ανθρώπων, της πόλωσης, της αύξησης των ανισοτήτων στους τομείς της υγείας και της παιδείας, της κλιματικής αλλαγής. Σε πείσμα -ή, για την ακρίβεια, εξαιτίας- του χρόνου που περνάμε μπροστά στις οθόνες, χρειαζόμαστε συλλογικούς χώρους, "στέγες του λαού", όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να ανακαλύψουν ο ένας τον άλλο και να δημιουργήσουν δεσμούς.
Ούτε ο Ζάκερμπεργκ ούτε και οι συνάδελφοί του στη Σίλικον Βάλεϋ είναι προσωπικά υπεύθυνοι για το χάλι στο οποίο βρίσκονται οι κοινωνικές υποδομές των ΗΠΑ. Ωστόσο, σε παλαιότερες εποχές, οι πλούσιοι επιχειρηματίες ενδιαφέρονταν μερικές φορές να δημιουργήσουν χώρους από τους οποίους επωφελούνται όλοι, χωρίς να προσδοκούν κάποιο όφελος από αυτούς. Από το 1883, χωρίς να πάψει να επιδίδεται στην καταστολή του συνδικαλιστικού κινήματος και να μάχεται ενάντια στις πολιτικές που αποσκοπούσαν στη μείωση των ανισοτήτων, ο μεγιστάνας του χάλυβα Άντριου Κάρνεγκι χρηματοδότησε την κατασκευή 2.811 βιβλιοθηκών, εκ των οποίων 1.679 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Έχοντας ως κίνητρο την έπαρση και τον ναρκισσισμό, οι δισεκατομμυριούχοι της ψηφιακής βιομηχανίας προτιμούν να στρέψουν τη γενναιοδωρία τους σε προγράμματα που αποσκοπούν στον αποικισμό του διαστήματος ή στην κατάκτηση της αθανασίας. Ελάχιστοι από αυτούς έχουν στηρίξει βιβλιοθήκες, έναν θεσμό ο οποίος ωστόσο έχει πρωταρχική σημασία, καθώς προωθεί την παιδεία και παρέχει δωρεάν πρόσβαση στο Διαδίκτυο.
Στις ΗΠΑ, οι βιβλιοθήκες είναι τόποι όπου συναντώνται συνηθισμένοι άνθρωποι, προερχόμενοι από διάφορα περιβάλλοντα, με διαφορετικά ενδιαφέροντα και πάθη. Με αυτόν τον τρόπο δίνουν ζωή στον πολιτισμό της δημοκρατίας. Εδώ και μερικές δεκαετίες, οι πολιτικοί ηγέτες, καθοδηγούμενοι από τη λογική της αγοράς, ισχυρίζονται ότι οι βιβλιοθήκες έχουν καταστεί απαρχαιωμένες: κατά τη γνώμη τους, οι επενδύσεις θα ήταν καλύτερο να κατευθυνθούν προς τις νέες τεχνολογίες. Έτσι, στις περισσότερες περιοχές, οι βιβλιοθήκες έχουν τεράστια έλλειψη πόρων και στεγάζονται σε κακοσυντηρημένα κτήρια. Παρά το γεγονός ότι αυξάνεται η προσέλευση σε αυτές, αναγκάστηκαν να περιορίσουν το ωράριό τους και τις ημέρες λειτουργίας τους. Ο αριθμός των βιβλιοθηκάριων μειώνεται διαρκώς. Το ίδιο ισχύει και για τα κονδύλια αγοράς βιβλίων, εφημερίδων και ταινιών.
Στο Σαν Χοσέ, πολύ κοντά στα γραφεία του Facebook, της Google και της Apple, ο προϋπολογισμός της τοπικής βιβλιοθήκης είναι τόσο περιορισμένος ώστε οι υπεύθυνοι απαγόρευσαν τον δανεισμό βιβλίων σε αναγνώστες που χρωστούν πάνω από 10 δολάρια σε πρόστιμα για καθυστέρηση επιστροφής βιβλίων. Όταν το ποσό υπερβαίνει τα 50 δολάρια, η υπόθεση ανατίθεται σε εισπρακτική εταιρεία. Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότερες συνοικιακές βιβλιοθήκες λειτουργούσαν όλη την εβδομάδα. Πλέον, πολλές κλείνουν την Κυριακή, παρά το γεγονός ότι αυτήν ακριβώς την ημέρα προτιμούν οι μετανάστες, οι εργάτες και οι οικογένειες.
Οι βιβλιοθήκες, μικρές και μεγάλες, ήταν ανέκαθεν κάτι πολύ σημαντικότερο από τα απλά εμπορικά καταστήματα. Εδώ και αιώνες, χρησιμεύουν ως σημείο συνάντησης όπου κάποιος μπορεί να συζητήσει με άλλους λάτρεις των ωραίων ιστοριών και των νέων ιδεών, αλλά και με βιβλιοθηκάριους οι οποίοι με μεγάλη προθυμία θα βοηθήσουν τους αναγνώστες να βρουν τα βιβλία που θα τους αρέσουν. Προτείνουν επίσης δραστηριότητες για τα παιδιά ή τις οικογένειες, οργανώνουν λέσχες ανάγνωσης για τους ενήλικες, βιβλιοπαρουσιάσεις και συναντήσεις με συγγραφείς που υπογράφουν τα βιβλία τους, ενώ εμπλέκονται και σε πλήθος άλλων πτυχών της κοινοτικής ζωής.
Βέβαια, υπάρχουν σήμερα πολύ φτηνότεροι και αποτελεσματικότεροι τρόποι για να αγοράσει κάποιος βιβλία (όπως εξάλλου και οποιοδήποτε άλλο προϊόν). Όμως, η ολοένα μεγαλύτερη προσφυγή στο ηλεκτρονικό εμπόριο οδηγεί αναπόφευκτα στην εξαφάνιση των βιβλιοπωλείων. Έτσι, στα τέλη του 2016, η αλυσίδα Barnes & Noble, αντιμέτωπη με απαιτήσεις για υπέρογκη αύξηση του ενοικίου, ανακοίνωσε το κλείσιμο του καταστήματός της στο Μπεϊτσέστερ, στο Μπρονξ της Νέας Υόρκης. Στη θέση του άνοιξε ένα "στοκάδικο" ειδών πολυτελείας. Έτσι, ενάμισι εκατομμύριο άτομα στερήθηκαν μια κοινωνική υποδομή που υπήρχε εδώ και πολλές γενιές.
Στις ΗΠΑ, για τις συνοικίες που δεν έχουν μπακάλικο, υπάρχει η Amazon και η FreshDirect. Για εκείνες που δεν έχουν μινιμάρκετ, δύο πρώην εργαζόμενοι της Google δημιούργησαν τα "σημεία" Bodega: μηχανήματα διανομής προϊόντων που τροφοδοτούνται ανάλογα με την τοπική ζήτηση και επιτρέπουν στους πελάτες να κάνουν τα ψώνια τους μέσω smartphone. Ο Πολ Μακντόνταλντ, ένας από τους ιδρυτές της επιχείρησης, φαντασιωνόταν ένα μέλλον "όπου δεν θα απαιτούνται συγκεντρωτικοί χώροι για να κάνει κανείς τα ψώνια του γιατί θα υπάρχουν 100.000 σημεία Bodega διεσπαρμένα σχεδόν παντού, με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα σε απόσταση μικρότερη των 30 μέτρων από το σπίτι σας"1. Η ιλιγγιώδης εξάπλωση προκάλεσε την οργή των ιδιοκτητών των πραγματικών μικρομάγαζων τύπου bodega, συχνά λατινοαμερικανικής καταγωγής, οι οποίοι βλέπουν τον τομέα τους να απειλείται από την "ανατρεπτική καινοτομία"2. Προκάλεσε επίσης μια εχθρική αντίδραση σε ολόκληρη τη χώρα γιατί η πλειονότητα των ανθρώπων προτιμά να έχει κοντά στο σπίτι της ένα μικρό μαγαζί, με τους ιδιοκτήτες να είναι ανθρώπινα όντα με τα οποία οι πελάτες μπορούν να έχουν ορισμένες κοινωνικές επαφές ή, όταν βιάζονται, να ανταλλάσουν απλώς ένα χαμόγελο τη στιγμή που τους δίνουν τα ρέστα. Η αρνητική δημοσιότητα ανάγκασε τους δύο ιδρυτές να αλλάξουν το όνομα της επιχείρησης σε Stockwell.
Ενώ η διαρκής επαφή μας με τις οθόνες απειλεί με εξαφάνιση τις στιγμές που μοιραζόμαστε με άλλους πραγματικούς ανθρώπους, οι κοινότητες σε ολόκληρο τον κόσμο καταγγέλλουν τα όρια της διαδικτυακής ζωής. Και ανακαλύπτουν ξανά την ελκυστικότητα της "στέγης του λαού", εκεί όπου μπορείς να συναντήσεις τους άλλους.
1. Elizabeth Segran, "Two ex-Googlers want to make bodegas and mom-and-pop corner stores obsolete", Fast Company, 13 Σεπτεμβρίου 2017, https://bit.ly/2vTaG8n
2. (Σ.τ.Μ.) Ο αγγλικός όρος disruption (αναστάτωση, αποδιοργάνωση, διατάραξη) χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια καινοτομία (προερχόμενη κυρίως από τον χώρο των νεοφυών επιχειρήσεων) που ανατρέπει όλα τα δεδομένα σε έναν οικονομικό κλάδο και οδηγεί στην απαξίωση όλους τους παλαιότερους "παίκτες". Παραδείγματα οι εταιρείες Airbnb και Uber.
* Ο Eric Klinenberg είναι κοινωνιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και συγγραφέας του "Palaces For the People: How Social Infrastructure Can Help Fight Inequality, Polarization and the Decline of Civic Life", Penguin Random House, Νέα Υόρκη, 2018. Το παρόν άρθρο προέρχεται από αυτό το βιβλίο
