Live τώρα    
18°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
14.5°C19.6°C
3 BF 59%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Σποραδικές νεφώσεις
16 °C
13.5°C17.7°C
1 BF 73%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
14.3°C16.6°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
16 °C
14.8°C18.0°C
1 BF 58%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
16.3°C16.3°C
1 BF 65%
Μια διαμάχη διάρκειας τριών αιώνων για τη φυσιογνωμία τςη Ρωσίας - Μια αλυσίδα γεγονότων που ξεκινά από την έκρηξη ενός ηφαιστείου στο Περού το 1600 και φθάνει έως τη σοβιετική εποχή / "Χοβάντσινα": μια όπερα για τον πόλεμο εκσυγχρονιστών - Ρασκόλνικων
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Μια διαμάχη διάρκειας τριών αιώνων για τη φυσιογνωμία τςη Ρωσίας - Μια αλυσίδα γεγονότων που ξεκινά από την έκρηξη ενός ηφαιστείου στο Περού το 1600 και φθάνει έως τη σοβιετική εποχή / "Χοβάντσινα": μια όπερα για τον πόλεμο εκσυγχρονιστών - Ρασκόλνικων

"Το Πρωινό της Εκτέλεσης των Στρελτσύ". Πίνακας του Βασίλι Σουρίκωφ (1881)

Περού, 1600. Εκρήγνυται το ηφαίστειο Χουαγιαναπουτίνα προκαλώντας απότομες κλιματικές αλλαγές. Η επόμενη χρονιά θα είναι η ψυχρότερη έξι αιώνων. Στη Ρωσία, ακόμη και τις καλοκαιρινές νύχτες, για τρία χρόνια η θερμοκρασία θα πέφτει υπό το μηδέν. Οι σοδειές καταστρέφονται. Προκαλείται λιμός. Χωρικοί συρρέουν στη Μόσχα, με αποτέλεσμα γενικευμένη κοινωνική και οικονομική αποδιοργάνωση. Στην επαρχία ξεσπά επιδημία πανούκλας. Ένοπλες συμμορίες τρομοκρατούν τον πληθυσμό. Στον πόλεμο του 1605 - 1618 η Μόσχα κατακτάται από τους Πολωνούς. Εμφύλιοι ταλαιπωρούν τη χώρα και τρεις απατεώνες θα κυβερνήσουν μεταξύ 1605 και 1612 με το όνομα Δημήτριος, παριστάνοντας τον Ντιμίτρι, νεώτερο γιο του Ιβάν του Τρομερού, παρ' ότι ο πραγματικός Ντιμίτρι είναι νεκρός. Αυτές οι δύο δεκαετίες θα ονομαστούν «Εποχή των Αναστατώσεων»

Δεκαετία 1630. Εμφανίζεται ένας κύκλος κληρικών και λαϊκών γύρω από τον εξομολογητή του τσάρου Αλέξιου, Στέφαν Βονιφάτιγιεφ, οι «Ζηλωτές της Ευσεβείας». Στόχος τους είναι η αναγέννηση της ρωσικής Ορθόδοξης πίστεως και η τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος του πληθυσμού. Πιστεύουν ότι η λεγόμενη «Εποχή των Αναστατώσεων» ήταν οργή Θεού που οφειλόταν στην απομάκρυνση των Ρώσων από τη χριστιανική πίστη.

Ρωσία, 1652. Τη χώρα κυβερνούν ο 23χρονος τσάρος Αλέξιος και ο 62χρονος μέντοράς του, Μπόρις Μορόζωφ. Πατριάρχης εκλέγεται ο 47χρονος Νίκων. Πρώτο μέλημα του Νίκωνος είναι να αναθεωρήσει τα ρωσικά ιερά κείμενα και τυπικά, προσαρμόζοντάς τα στα ελληνορθόδοξα. Καλεί επισκόπους και θεολόγους από Κωνσταντινούπολη και Κίεβο και με τη καθοδήγησή τους εισάγει καινοτομίες. Πλέον, οι πιστοί θα κάνουν το σχήμα του σταυρού με τρία δάχτυλα ενωμένα αντί για δύο, το «Αλληλούια» θα ακούγεται τρεις φορές αντί για δύο, βιβλία θα ξαναμεταφραστούν, το όνομα «Ισούς» θα προφέρεται «Ιησούς» και τα πρόσφορα στην αρτοκλασία θα είναι πέντε αντί επτά.

Η αντίδραση των Ρασκόλνικων

Οι υπερασπιστές της παλαιάς παράδοσης αντιδρούν. Ισχυρίζονται πως καθώς τα ιερά κείμενα των Ελληνορθοδόξων τυπώνονται σε τυπογραφεία Καθολικών, δεν είναι αξιόπιστα. Ταυτόχρονα ζητούν εκδημοκρατισμό της Εκκλησίας, η οποία διοικείται απολυταρχικά. Δημιουργείται έτσι σχίσμα, με τους αρνητές των μεταρρυθμίσεων να ονομάζονται από τους αντιπάλους τους «Ρασκόλνικοι», που θα πει «Σχισματικοί». Οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται «Σταροβέρτσους» («Παλαιόδοξοι»). Από το «Ρασκόλνικ» θα προέλθει το επίθετο Ρασκόλνικωφ, του ήρωα του Ντοστογιέφσκι («Έγκλημα και Τιμωρία»), επιλογή όχι τυχαία, καθώς ο Ρασκόλνικωφ «αποκόπτεται» με τις πράξεις του από την κοινωνία.

Το κίνημα Ράσκολ εκφράζεται κυρίως από τον κατώτερο κλήρο και παίρνει και μορφή αντίστασης στη φεουδαρχική καταπίεση των εκκλησιαστικών ηγετών, ενώ τους υποστηρίζουν και εκπρόσωποι του ανώτερου κλήρου. Οι διώξεις εναντίον τους θα συνεχισθούν έως το 1905.

Η «Βογυαρύνυα Μορόζοβα»

Το 1887, ο Ρώσος ζωγράφος Βασίλι Ιβάνοβιτς Σουρίκωφ θα δημιουργήσει τον πίνακα «Βογυαρύνυα Μορόζοβα»: μια μαυροντυμένη μοναχή, η Φεοντοσία Προκόπιγιεβνα Μορόζοβα, συλλαμβάνεται το 1671 από τους Νικωνιανούς με τα δύο της δάχτυλα να σχηματίζουν το σχήμα του σταυρού σύμφωνα με το παλαιό τυπικό και τους Ρασκόλνικους στον χιονισμένο δρόμο να την αποχαιρετούν με υψωμένο το χέρι στην ίδια στάση.

Η Φεοντοσία θα πεθάνει την 1η Δεκεμβρίου 1675 στη φυλακή για να ανακηρυχθεί μάρτυρας από τους Ρασκόλνικους. Ο Ρασκόλνικος εξομολογητής της αρχιεπίσκοπος Αββακούμ θα γράψει τον «Θρήνο για τις Τρεις Μάρτυρες» (η μία είναι η Φεοντοσία) και άγνωστος συγγραφέας την «Ιστορία της Μπογιαρύνια Μορόζοβα» στην οποία αποδόθηκαν θαύματα. Θα γίνει δημοφιλής ως αντιπρόσωπος της ρωσικής ταυτότητας από τους εθνικιστές συγγραφείς του 19ου αιώνα, ενώ στη σοβιετική εποχή θα αποτελέσει σύμβολο αντίστασης στην εξουσία αντικαθεστωτικών συγγραφέων όπως η Άννα Αχμάτοβα, ο Βαρλαάμ Σαλάμωφ και ο Φάζιλ Ισκάντερ. Το 2002 θα χτιστεί ένα λιτό κατάλευκο παρεκκλήσι με χρυσό τρούλο στο μέρος της φυλακής όπου πέθανε η Μορόζοβα.

Η πρώτη εξέγερση των Στρελτσί

7 Μαΐου 1682. Ο τσάρος Φιοντόρ Γ', υιός του Αλέξιου Α', πεθαίνει σε ηλικία 20 ετών. Η πρώτη του σύζυγος Αγάφια Συμεόνοβνα Γκρουσέφσκαγια έχει πεθάνει και αυτή όπως και ο νεογέννητος διάδοχος Ίλια. Σύντομα ο τσάρος θα πάρει για δεύτερη σύζυγό την Μάρφα Ματβέγιεβνα Απράκσινα.

15 Μαΐου 1682. Καθώς διαδίδονται τα νέα για τον θάνατο του Φεοντόρ Γ', η στρατιωτική μονάδα των «Στρελτσί», των «Πυροβολητών», εξεγείρεται. Η στάση θα διαρκέσει έως τις 17 Μαΐου και θα μείνει γνωστή ως Εξέγερση των Στρελτσί. Πίσω από την εξέγερση κρύβεται η διαμάχη των συγγενών της πρώτης συζύγου του τσάρου Αλέξιου και μητέρας τού Φιοντόρ Γ', της Μαρία Ιλίνιτσνα Μιλοσλάφσκαγια, και των συγγενών τής δεύτερης συζύγου του, Ναταλίας Κυρίλοβνα Ναρύσκινα, μητέρας του Μεγάλου Πέτρου και αντιβασίλισσας μετά τον θάνατο του Φιοντόρ. Αφορμή, μια φήμη ότι οι Ναρύσκιν, συγγενείς της Ναταλίας, δηλητηρίασαν τον τσάρο και στραγγάλισαν τον Ιβάν ώστε να ανακηρυχθεί τσάρος ο 10χρονος Πέτρος. Η στάση τερματίστηκε όταν εμφανίστηκε σώος ο Ιβάν και αποφασίσθηκε να συμβασιλεύσουν με αντιβασίλισσα τη Σοφία ο 16χρονος Ιβάν (παρά τα προβλήματά του, διανοητικά, κινητικά και οράσεως) και ο Πέτρος. Την ημέρα που ξεσπά η εξέγερση, η μεγαλύτερη αδελφή του Φεοντόρ, Σοφία Αλεξέγιεβνα, αναλαμβάνει το αξίωμα της αντιβασίλισσας στη θέση της Ναταλίας. Ναταλία και Πέτρος θα επιβιώσουν χάρη στην ενίσχυση Πατριάρχη και Εκκλησίας. Τον Αύγουστο 1689 ο Πέτρος θα εκθρονίσει την Σοφία και θα συμβασιλεύσει με τον ετεροθαλή αδελφό του Ιβάν Ε', ως τον θάνατο του δεύτερου το 1696 και έκτοτε θα κυβερνά μόνος του ως Τσάρος Πασών των Ρωσιών.

Η δεύτερη εξέγερση των Στρελτσύ

Μια δεύτερη εξέγερση των Στρελτσύ ξεσπά στις 6 Ιουνίου 1698. Ο Πέτρος περιοδεύει στην Ευρώπη. Η στάση θα αποδοθεί στην αντίδραση στο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της Ρωσίας που εφαρμόζει ο τσάρος, και στις κακές συνθήκες συντηρήσεως του σώματος. Οι 2.300 πυροβολητές θα αποπειραθούν να ανεβάσουν στον θρόνο την φυλακισμένη Σοφία Αλεξέγιεβνα ή, εάν αρνείτο, τον εξόριστο 55χρονο αριστοκράτη φίλο της Βασίλι Γκολίτσιν. Ο Πέτρος θα στείλει εναντίον τους στρατιώτες και ιππείς. Στις 18 Ιουνίου οι Στρελτσύ θα ηττηθούν και οι συλληφθέντες ύποπτοι θα υφίστανται φρικτά βασανιστήρια ώς το 1707.

Η Χοβάντσινα του Μουσσόργκσγκυ

Με τους Ρασκόλνικους θα ασχοληθεί και η όπερα. Μεταξύ 1872 και 1875, ο Μόδεστος Μουσσόργκσγκυ θα συνθέσει το μεγαλύτερο μέρος της "Χοβάντσινα". Το έργο, θα συμπληρώσει ο Ρίμσκυ - Κόρσακωφ. Η πρεμιέρα θα δοθεί στις 9 Φεβρουαρίου 1886 στην Αγία Πετρούπολη. Η μοσχοβίτικη πρεμιέρα θα δοθεί στις 12 Νοεμβρίου 1897 σε σκηνοθεσία Μικέλε Εσπόζιτο, με τον Φιοντόρ Σαλιάπιν στον ρόλο του Δοσίθεου. Ο Μουσσόργκσγκυ επιχειρεί να απεικονίσει το χάσμα και την πάλη μεταξύ της παραδόσεως και του εκμοντερνισμού που επιχειρεί ο Μέγας Πέτρος, με περίοδο δράσης μεταξύ 1682 και 1689. Η υπόθεση έχει να κάνει με την αντιβασίλισσα Σοφία Αλεξέγιεβνα, τον Πέτρο και τον μισότρελο ετεροθαλή αδελφό του Ιβάν, που σχεδιάζουν τον εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό της Ρωσίας. «Χοβάντσινα» είναι το όνομα που θα δοθεί στην εξέγερση των πριγκήπων Χοβάνσκυ, οι οποίοι αντιστέκονται στις μεταρρυθμίσεις.

Ως αποτέλεσμα, θα συγκρουστούν τρεις φατρίες. Οι τσαρικοί μεταρρυθμιστές υπό τον φιλελεύθερο πρίγκηπα Γκαλίτσιν, εραστή της Σοφίας, οι συντηρητικοί του Χοβάνσκυ και οι Ρασκόλνικοι υπό τον Δοσίθεο. Κάθε πλευρά διεκδικεί τον ρόλο εκπροσώπου της «πραγματικής» Ρωσίας απέναντι στους εσωτερικούς εχθρούς. Ο Ιβάν Χοβάνσκυ επικαλείται την ευγενική καταγωγή του και το στρατιωτικό του αξίωμα, ο Δοσίθεος την ισχύ της θρησκείας και ο Σακλοβίτυ την υποστήριξη στον τσάρο Πέτρο.

Ο Ιβάν Χοβάνσκυ θα συμμαχήσει το φθινόπωρο του 1682 με τους Ρασκόλνικους και τους Στρελτσύ με αίτημα την κατάργηση των νεωτερισμών του Νίκωνος και απώτατη επιδίωξή του να ανακηρυχθεί αντιβασιλέας. Η Σοφία με την Αυλή θα εγκαταλείψουν την Μόσχα, τελικά όμως, χάρη στη βοήθεια του στρατού της, του διπλωμάτου Φιοντόρ Σακλοβίτυ, η εξέγερση θα παταχθεί και ο Πέτρος θα μείνει απόλυτος άρχων. Σε μία εκδοχή, οι πιστοί της Παλαιάς Θρησκείας θα αυτοκτονήσουν ομαδικώς.

Η «Χοβάντσινα» στην Εθνική Λυρική Σκηνή

Αθήνα, 23 Μαρτίου 1961. Στην Εθνική Λυρική Σκηνή ανεβαίνει η πρώτη παράσταση του έργου. Το αθηναϊκό κοινό δεν τιμά το έργο όπως θα του άξιζε. Θα δοθούν μόλις επτά παραστάσεις με μισοάδειο θέατρο, παρ' ότι η αναβίωση της «Χοβάντσινα» χαρακτηρίζεται από τις αρτιότερες. Σημειωτέον ότι συμμετέχει και ο Γιουγκοσλάβος βαθύφωνος Μ. Τσαγκαλόβιτς, ως Δοσίθεος, από τα μεγαλύτερα αστέρια της όπερας, τον οποίον είχαν θαυμάσει οι Αθηναίοι έναν χρόνο νωρίτερα στον «Μπόρις Γκοντούνωφ». Η άγνωστη στους Αθηναίους ιστορία Παλαιόθρησκων και Μεταρρυθμιστών δεν κεντρίζει το ενδιαφέρον τους. Ωστόσο, οι κριτικές είναι θετικές, ενώ συμμετέχουν σπουδαίες φωνές όπως οι Ν. Χατζηνικολάου (Αντρέι Χοβάνσκυ), Κ. Δημητρακόπουλος (Σακλοβίτυ), Χ. Μπισκίνης (Βασίλι Γκαλίτσιν), Α. Μορφονιού (Μάρφα), Γ. Τερζάκης, Α. Πανταζηνάκος, Εμ. Δουμάνης, Γ. Ζάκκας και άλλοι. Η σκηνοθεσία του Μλάντεν Σάμπλιτς θα θεωρηθεί «άψογη».

Η «Χοβάντσινα» στο Ηρώδειο

Τετάρτη 8 και Πέμπτη 9 Αυγούστου1973 θα ανέβουν από την Κρατική Όπερα της Σόφιας στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού δύο παραστάσεις της «Χοβάντσινα» στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, σε σκηνοθεσία Μπορίς Ποκρόφσκι, σκηνογραφία Βαλερί Λέβενταλ και χορογραφίες Αναστάς Πετρώφ. Ο Ντιμίτερ Πέτκωφ θα υποδυθεί τον πρίγκηπα Ιβάν Χοβάνσκυ, ο Λούμπεν Μιχαήλωφ τον πρίγκηπα Αντρέι Χοβάνσκυ, ο Λούμπομιρ Μποντούρωφ τον πρίγκηπα Βασίλι Γκολίτσιν, ο Στόγιαν Ποπώφ τον Σακλοβίτυ, ο Νικολάι Γκιουζέλεφ τον Δοσίθεο, η Νάντια Αφεγιάν τη Μάρβα, και η Μαρία Ντιμιτρέφσκα την Έμμα.

Όσον αφορά τη δομή του συγκεκριμένου έργου, αυτή παριλαμβάνει τρεις πράξεις και πέντε σκηνές.

Πράξη Πρώτη

Κόκκινη Πλατεία Μόσχας. Ο Σακλοβίτυ υποβάλλει καταγγελία εναντίον του Ιβάν Χοβάνσκυ και των οπαδών του. Η πρωτεύουσα βρίσκεται σε κατάσταση εμφυλίου. Από το Κρεμλίνο παρουσιάζεται ο Χοβάνσκυ με την ακολουθία του και τον γιο του Αντρέι, ο οποίος κάνει προτάσεις σε μια νεαρή Γερμανίδα, την Έμμα, που του αρέσει. Τη σκηνή παρακολουθεί η Μάρφα, πρώην μνηστή του Αντρέι και ρασκολνική, η οποία προσπαθεί να τον ξανακάνει δικό της. Ο γερο-Χοβάνσκυ, γοητευμένος από την Έμμα, προσπαθεί να την κατακτήσει. Απειλείται σκάνδαλο που αποφεύγεται χάρη στον αρχηγό των οπαδών της παλαιάς θρησκείας Ντοσιφέι (Δοσίθεος), που ξεσηκώνονται τους Ρασκόλνικους για να συνεχίσουν την αντίδραση κατά των νεωτεριστών. Ο Δοσίθεος αναχωρεί με την ακολουθία του για το Κρεμλίνο.

Πράξη Δεύτερη - Σκηνή Πρώτη

Ο νεωτεριστής πρίγκηπας Βασίλι Γκολίτσιν καλεί τη Μάρφα, που φημίζεται για την ικανότητά της να προλέγει το μέλλον, στο γραφείο, να του πει τη μοίρα. Η Μάρφα προβλέπει εξορία και οργισμένος ο Γκολίτσιν διατάζει να την πνίξουν. Παρουσιάζεται ο Ιβάν Χοβάνσκυ να συζητήσουν με τον Δοσίθεο για τη νέα πολιτική κατάσταση. Ο Χοβάνσκυ παραπονείται ότι ο Γκολίτσιν εναντιώνεται στα προνόμια της αριστοκρατίας, λέγοντάς του πως μόνο οι Τάταροι πιστεύουν στην ισότητα και αναρωτιέται εάν «ταταροποιείται» η Ρωσία. Δεν μπορούν όμως να έλθουν σε συνεννόηση καθώς τα συμφέροντά τους είναι διαφορετικά και οι φύσεις τους συγκρούονται. Οι φανατικοί ιερωμένοι αναγγέλλουν το πολιτικό και θρησκευτικό σχίσμα. Επιστρέφει η Μάρφα που γλίτωσε τη δολοφονία ως εκ θαύματος. Ο Σακλοβίτυ αναγγέλλει την αποκάλυψη της συνωμοσίας, που ο νεαρός τσάρος αποκαλεί «Χοβάντσινα». Ακούγεται το εμβατήριο των στρατευμάτων του τσάρου Πέτρου.

Πράξη Δεύτερη - Σκηνή Δεύτερη

Καταυλισμός των ανταρτών. Με ένα τραγούδι η Μάρφα εκφράζει τον έρωτά της για τον Αντρέι Χοβάνσκυ, και τον θρησκευτικό της φανατισμό και την απόλαυση της απολυτρώσεως. Ο Δοσίθεος προσπαθεί να την αποτρέψει από το να γίνει ολοκαύτωμα στην πυρά, όνειρο που ωριμάζει μέσα της. Μέσα στην πανηγυρική ατμόσφαιρα οι αντάρτες πιστεύουν πως ο αρχηγός τους Ιβάν Χοβάνσκυ θα τους οδηγήσει σε βέβαιη νίκη. Ξαφνικά μαθαίνουν τα δυσάρεστα νέα, πως ο Χοβάνσκυ δεν θα τους οδηγήσει σε καμία μάχη. Η γιορτή διακόπτεται.

Πράξη Τρίτη - Σκηνή Πρώτη

Ο πρίγκηπας Χοβάνσκυ διασκεδάζει με γυναίκες, κρασί, χορούς και τραγούδια. Παρουσιάζεται ένας υπηρέτης του Γκολίτσιν και τον προειδοποιεί πως κινδυνεύει η ζωή του. Ο Χοβάνσκυ τον αγνοεί και ένας από τους ανθρώπους του Σακλοβίτυ τον μαχαιρώνει.

Πράξη Τρίτη - Σκηνή Δεύτερη

Ένα ικρίωμα έχει στηθεί μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Βασιλείου. Όσοι από τη αντάρτες πρόκειται να αποκεφαλιστούν θα δεθούν εκεί. Επί τους παρόντος στο ικρίωμα βρίσκεται ο πρίγκηπας Γκολίτσιν που περιμένει τη μεταφορά του στον τόπο της εξορίας. Η Μάρφα φέρνει δυσάρεστες ειδήσεις στον Δοσίθεο: τα στρατεύματα του Πέτρου έχουν περικυκλώσει το στρατόπεδο των οπαδών της Παλαιάς Πίστεως. Ο πρίγκηπας Αντρέι δεν ξέρει τίποτε ακόμη από όσα έχουν συμβεί. Θέλει να αποφύγει τη Μάρφα, όταν όμως αντιλαμβάνεται ότι κινδυνεύει η ζωή του, τρέπεται σε φυγή. Κατά διαταγή του Πέτρου, οι αντάρτες συγχωρούνται.

Πράξη Τρίτη - Σκηνή Τρίτη

Στην καρδιά του δάσους, οι σχισματικοί προετοιμάζονται να καούν όλοι ζωντανοί. Η τελευταία εξομολόγηση του Δοσίθεου στον εαυτό του είναι ένας απολογισμός της ανώφελης πάλης του. Αποχαιρετώντας τα εγκόσμια, οι Σχισματικοί ντυμένοι στα λευκά ετοιμάζονται για το ολοκαύτωμα. Την πυρά θα ανάψει η Μάρφα. Ακούγονται τα συνθήματα των στρατευμάτων του Πέτρου που πλησιάζουν. Η Μάρφα ανάβει την πυρά και ανεβαίνει μαζί με τα αδέλφια της στο ικρίωμα.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL