Βασίλης Παπακριβόπουλος
Αρκετές φοιτήτριες στη Σαουδική Αραβία, αντλώντας έμπνευση από τοπικές, αλλά και αμερικανικές τηλεοπτικές σειρές, και ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό τους, υιοθετούν ένα ανδρικό στυλ ντυσίματος. Οι ίδιες αυτοαποκαλούνται «buya» (αγόρια).
Της Amélie Le Renard*
«Απαγορεύεται κατηγορηματικά να φοράτε χοντρές αλυσίδες, όπου κρέμονται σχέδια αντίθετα με τα χρηστά ήθη, όπως νεκροκεφαλές, ανήθικες εκφράσεις, φωτογραφίες προσώπων, καθώς και σκουλαρίκια σε ασυνήθιστα μέρη του σώματος, όπως το πηγούνι ή το στόμα, το πάνω μέρος των αυτιών, δίπλα στα φρύδια κ.λπ.». Αυτό είναι το μήνυμα του «Γραφείου Ενιαίας Επίβλεψης και Καθοδήγησης», το οποίο βρίσκεται αναρτημένο στους τοίχους του γυναικείου τμήματος της πανεπιστημιούπολης, στο Πανεπιστήμιο Βασιλιάς Σαούντ, στο Ριάντ. Οι απαγορεύσεις αυτές, που παραβιάζονται από πολλές φοιτήτριες, στοχεύουν στις μειονοτικές μόδες που έχουν εμφανιστεί, ιδιαίτερα στις γκόθικ, στις emo (από την αγγλική λέξη emotional -στυλ που, αρχικά, συνδέθηκε με ένα συγκεκριμένο μουσικό ρεύμα και χαρακτηρίζεται κυρίως από τα σκουρόχρωμα ρούχα και το αντίστοιχο βάψιμο) και στις buya.
Ο τελευταίος αυτός νεολογισμός προκύπτει από την αγγλική λέξη boy, στην οποία έχει προστεθεί η αραβική θηλυκή κατάληξη «a». Σε αρκετές χώρες της αραβικής χερσονήσου έτσι αποκαλούνται όσες γυναίκες φορούν ρούχα που θεωρούνται ανδρικά, δηλαδή ρούχα που κρύβουν το σχήμα του γυναικείου σώματος. Αποφεύγουν τα στενά ρούχα και τα αντικαθιστούν με ανδρικά πουκάμισα, ποδοσφαιρικές φανέλες ή άλλες φαρδιές μπλούζες, ενώ, μερικές φορές, φορούν επίδεσμο που κρύβει το στήθος. Μια τέτοια ενδυμασία διαφέρει από τη λεγόμενη «ισλαμική» απόκρυψη του γυναικείου σώματος, η οποία στόχο έχει να κρύβει όσα θεωρούνται ως θηλυκά σωματικά χαρακτηριστικά, χωρίς, όμως, να προκαλεί αμφιβολία σχετικά με το φύλο.
Όσες αυτοπροσδιορίζονται ως buya ή αποκαλούνται έτσι από τους άλλους έχουν, γενικά, κοντά μαλλιά και, μερικές φορές, σκουλαρίκια στο πάνω μέρος των αυτιών ή στα φρύδια. Ορισμένες φορούν αντρικά αρώματα και κάποιες τις φωνάζουν με αντρικά ονόματα. Τις buya με τις οποίες μίλησα τις φώναζαν με το επίσημο όνομα της ταυτότητάς τους. Στην πορεία της συζήτησης αυτοπροσδιορίζονταν αυθόρμητα ως buya, ταυτότητα γύρω από την οποία έχουν δημιουργηθεί διαδικτυακά φόρουμ, καθώς και σελίδες και ομάδες στο Facebook, οι οποίες τους επιτρέπουν να συναντιούνται και να ανταλλάσσουν εμπειρίες, φωτογραφίες, βίντεο κ.λπ.
Παρότι ο Τύπος και οι τηλεοπτικές συζητήσεις στα κανάλια του Κόλπου ορισμένες φορές περιγράφουν το φαινόμενο με τον όρο «αρσενικοποίηση» (istirjal), που παραπέμπει στην παθολογία, και το συνδέουν με «συναισθηματικές σχέσεις ανάμεσα σε κοπέλες», οι νέες της Σαουδικής Αραβίας το περιγράφουν συνήθως ως «στυλ».
Όταν ξεκίνησα να συζητώ γύρω από το θέμα με φοιτήτριες, είτε ήταν buya είτε όχι, αρκετές ανέφεραν την αμερικανική τηλεοπτική σειρά The L Word, η οποία είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο (και με αραβικούς υπότιτλους). Η σειρά άρχισε να μεταδίδεται το 2004 και διηγείται τις καθημερινές περιπέτειες μιας ομάδας λεσβιών στο Λος Άντζελες. Ωστόσο, το στυλ buya δεν περιορίζεται απλώς στην εισαγωγή πρακτικών που προέρχονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Χαρακτήρες που παραβιάζουν τα κυρίαρχα πρότυπα φύλου έχουν δημιουργηθεί και συναντώνται σε ολόκληρη την αραβική χερσόνησο.
Πολλές buya δηλώνουν ότι αυτές οι πολιτιστικές επιρροές τις έχουν σημαδέψει, όχι μόνο επειδή τις έχουν παρακολουθήσει ξανά και ξανά, αλλά και γιατί οι σειρές αυτές υπήρξαν το σημείο αφετηρίας για διάφορα φόρουμ στο Διαδίκτυο. Στο πλαίσιο των συζητήσεών μας, αρκετές στηρίζουν τον αυτοπροσδιορισμό τους ως buya στο γεγονός ότι θα ήθελαν να είναι άνδρες, ιδιαίτερα για να μπορούν να έχουν ελευθερία μετακινήσεων.
[«Θέλω να οδηγώ, να μην φοράω πια την abaya (την ισλαμική ενδυμασία), να αναπνεύσω»] επειδή έχουν βαρεθεί να πρέπει να δίνουν λογαριασμό στους γονείς τους για το πού πηγαίνουν ή να ζητούν άδεια για να βγουν [«Οι γονείς λένε συνέχεια: ‘Είσαι κοπέλα! Πού θα πας; Πότε θα γυρίσεις;’, κλπ.»]. Ορισμένες αρνούνται να φορέσουν μαντήλα στα μαλλιά στους μεικτούς δημόσιους χώρους1 και διαμαρτύρονται επειδή πρέπει να φορούν την abaya, η οποία τις κατατάσσει αμέσως στο γυναικείο φύλο, ενώ, χωρίς τη συγκεκριμένη ενδυμασία, θα μπορούσαν να σπείρουν αμφιβολίες, δηλαδή να θεωρηθούν αγόρια.
Ορισμένες δηλώνουν ότι δεν διστάζουν να τσακώνονται βίαια και, μερικές φορές, γίνονται καβγάδες μεταξύ φοιτητριών στην πανεπιστημιούπολη. Κάποιες υποστηρίζουν ότι ήταν «καταπιεσμένα αγόρια» από την παιδική τους ηλικία, ενώ άλλες δηλώνουν ότι έγιναν buya αρκετά χρόνια πριν, συχνά από το λύκειο ή από την είσοδο στο πανεπιστήμιο.
Στην πανεπιστημιούπολη κάποιες φοιτήτριες κάνουν βόλτα με πιασμένα τα χέρια ή αγκαλιασμένες. Σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποίησαν οι κοπέλες που ρωτήθηκαν, η μία είναι buya -κοντά μαλλιά, φαρδύ πουλόβερ, αντρικό μοντέλο αθλητικών παπουτσιών- και η άλλη «θηλυκή» ή cute («χαριτωμένη ») -μακριά μαλλιά, χτένισμα, εφαρμοστά ρούχα. Η συμπεριφορά τους αποτελεί δημόσια υποδήλωση των συναισθηματικών, ερωτικών ή σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ νέων γυναικών, οι οποίες συνήθως αποτελούν αντικείμενο στιγματισμού και αποκρύβονται. Σε ορισμένες καταστάσεις, κάποιες κοπέλες, αλλά όχι απαραίτητα όλες, αυτοπροσδιορίζονται ως lesbian.
Σε πολλές κοινωνίες, η δεκαετία του 2000 σημαδεύτηκε από την αυξανόμενη δημοσιότητα των διεκδικήσεων λεσβιών, ομοφυλοφίλων, αμφισεξουαλικών και τρανσεξουαλικών (ΛΟΑΤ) και, ταυτόχρονα, από τη ριζοσπαστικοποίηση των αντι-ομοφυλοφιλικών δηλώσεων και ενεργειών, συχνά στο όνομα της υπεράσπισης κάποιας δήθεν «αυθεντικότητας», πολιτιστικής ή θρησκευτικής, απέναντι στις «δυτικές επιρροές». Η υπόθεση του Queen Boat -γύρω στους πενήντα άνδρες είχαν συλληφθεί σε γκέι μπαρ στο Κάιρο και, στη συνέχεια, πέρασαν από δίκη το 2001- έχει μείνει στα χρονικά.
Για παράδειγμα, η ρητορική της αυθεντικότητας που απειλείται, σε συνδυασμό με τη ρητορική της καταγγελίας της «(σεξουαλικής) παρέκκλισης» (shudhudh) και της «διαταραχής (φύλου)» (tashabbuh), που στηρίζεται σε αναφορές στο ισλάμ, χρησιμοποιήθηκε για τις buya στην εκπομπή του ιεροκήρυκα Ναμπίλ Αλ Αουντί «Μία ώρα ειλικρίνειας» στο κουβεϊτιανό τηλεοπτικό κανάλι Αλ - Ραΐ. Πρόκειται, πάντως, για μία μόνο από τις πιθανές προσεγγίσεις που συναντά κανείς στις εκπομπές τηλεοπτικών σταθμών σε Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Κουβέιτ.
Στη Σαουδική Αραβία, όπου δεν υπάρχουν δημόσιες διεκδικήσεις για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤ, οι σπάνιες αναφορές γύρω από τις «γυναίκες που αρσενικοποιούνται» ή τις «συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ νέων γυναικών» στον Τύπο υιοθετούν, συνήθως, μια άλλη ρητορική, η οποία συναντάται και πέρα από τα σύνορα της χώρας: τη ρητορική της ψυχοπαθολογίας. Πρόκειται για τη ρητορική που υιοθετούν και ορισμένες γυναίκες ιεροκήρυκες, όταν οργανώνουν συζητήσεις για την «αρσενικοποίηση» στις πανεπιστημιουπόλεις.
«Να είσαι περήφανη που είσαι γυναίκα: συγγνώμη, αλλά η αρσενικοποίηση δεν είναι για σένα. Ορθωνόμαστε απέναντι σε ό,τι αλλοιώνει τη γυναικεία φύση σου» μπορούσε κανείς να διαβάσει σε αφίσα που γνωστοποιούσε τη διεξαγωγή τέτοιας συζήτησης το 2008. Εξάλλου πολλές γυναίκες ιεροκήρυκες συνεργάζονται στενά με γυναίκες ψυχολόγους και με ειδικούς στην «εκπαίδευση των νέων κοριτσιών».
Οι κοπέλες που συμμετείχαν στην έρευνα και δεν ήταν buya αναπαρήγαγαν, ορισμένες φορές, τη συγκεκριμένη ρητορική, κάνοντας λόγο για «ψυχολογικό πρόβλημα», για «έλλειψη στοργής» ή για «διάλυση της οικογένειας». Συνήθως, όμως, επέμεναν στο γεγονός ότι πολλές από τις κοπέλες που υιοθετούν το στυλ buya το κάνουν λόγω της «μόδας».
Μολονότι ορισμένες φοιτήτριες χαρακτήρισαν τις buya με πολύ σκληρές εκφράσεις («βρωμιάρες», «χυδαίες», «ανώμαλες»), το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αυτοπροσδιορισμός, σε κάποιο βαθμό, θεωρείται της μόδας και γίνεται αποδεκτός από τόσες νέες στη Σαουδική Αραβία συμβάλλει στην αποφυγή του απόλυτου στιγματισμού, παρά το ανατρεπτικό του περιεχόμενο.
Αντίθετα, η κατάσταση αυτή ευνοεί την ευρύτερη εξάπλωση του αυτοπροσδιορισμού buya σε μια πανεπιστημιούπολη όπου οι δημόσιες παραβιάσεις του κανονισμού είναι αρκετά νομιμοποιημένες, αν και μέσα σε κάποια όρια. Το ανατρεπτικό αυτό πρότυπο μπορεί, εν μέρει, να υιοθετείται από φοιτήτριες που δεν διεκδικούν κατ’ ανάγκην τον χαρακτηρισμό της buya ή για τις οποίες κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται άλλες πρακτικές παραβίασης των κυρίαρχων προτύπων φύλου και σεξουαλικότητας.
Η διάσταση αυτή αναδεικνύει μια διφορούμενη κατάσταση μεταξύ αντίδρασης στα κυρίαρχα πρότυπα φύλου και αυτοκαταστροφικών πρακτικών. Διφορούμενη κατάσταση που βιώνουν, άλλωστε, στη Σαουδική Αραβία και πολλές άλλες νέες πέρα από τις buya.
1 Στη Σαουδική Αραβία, οι γυναίκες δεν έχουν νομική υποχρέωση να φορούν μαντήλα, αλλά οι κρατικοί θρησκευτικοί θεσμοί έχουν εκδώσει φετφά προς μια τέτοια κατεύθυνση. Στους μεικτούς δημόσιους χώρους αυτό μεταφράζεται σε διαταγές της Επιτροπής για την Προώθηση της Αρετής και την Καταπολέμηση της Ανηθικότητας (ένα είδος θρησκευτικής αστυνομίας) προς τις γυναίκες που δεν φορούν καθόλου μαντήλα ή που δεν τη φορούν «σωστά».
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο στην διεύθυνση http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article476
*Η Amélie Le Renard είναι κοινωνιολόγος. Συγγραφέας του Femmes et espaces publics en Arabie Saoudite, Dalloz, Παρίσι, 2011
