Σε κάποια συνέντευξή του, απ’ αυτές που δίνει κατά καιρούς απ' την εντυπωσιακή παραθαλάσσια βίλα του στα εξωτικά νησιά Μπαρμπέιντος με θέα τον ωκεανό, ξεδιπλώνοντας τα φιλόδοξα μελλοντικά επενδυτικά σχέδιά του, ο αεικίνητος Βρετανός δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας Ρίτσαρντ Μπράνσον είπε πως ο «καπιταλισμός φαίνεται να είναι το μοναδικό σύστημα που λειτουργεί». Τόνισε τη συγκεκριμένη φράση κάνοντας μια χαρακτηριστική παύση. Έχει σημασία η λέξη «φαίνεται». Αν μη τι άλλο δείχνει δισταγμό, αμφιβολία, ίσως και απολογία. Πώς να αποδεχθείς μια υποκειμενική αλήθεια απ’ τη στιγμή που η ισχύς της δεν δοκιμάζεται στην πράξη από ένα αντίθετο και ισοδύναμο συγκρίσιμο "μέγεθος". Θα μπορούσε ίσως να πει ο συνεντευξιαζόμενος πως ο καπιταλισμός είναι το σύστημα εκείνο που λειτουργεί εν μέρει, που είναι μερικώς λειτουργικό, όμως αυτό θα πήγαινε αλλού την συζήτηση (αν και μια τέτοια άποψη θα τον έφερνε πιο κοντά στην πραγματικότητα).
Είναι πάντως οξύμωρο να ακούς καπιταλιστές να μιλούν για τον καπιταλισμό. Συνήθως το κάνουν για να τον εξυμνήσουν, σπανίως αναφέρονται σ’ αυτόν σαν ένα πολιτικό-κοινωνικό σύστημα, ως κάτι ευρύτερο, ό,τι πραγματικά είναι: ένα σύστημα αξιών και ηθικής. Αλλά κι αυτό είναι πια μια «λεπτομέρεια». Η αλήθεια είναι πως όλο και σπανιότερα ο καπιταλισμός, ακόμα και σαν λέξη, γίνεται αντικείμενο συζήτησης σήμερα, κριτικάρεται, αναλύεται, αποδομείται στα φόρα των διανοούμενων, πόσο μάλλον σ' εκείνα των ΜΜΕ. Και οι τίτλοι σε έντυπα και site βρίθουν απαλλακτικών χαρακτηρισμών: «Κρίση στην Αργεντινή; Μην κατηγορείτε τον καπιταλισμό», «Κρίση στην παγκόσμια οικονομία; Δεν φταίει ο καπιταλισμός, φταίνε οι τραπεζίτες», «Τραγωδία στα εργοστάσια του Μπαγκλαντές; Μη βιαστείτε να ρίξετε ευθύνες στον καπιταλισμό». Το μόνο που έρχεται σποραδικά να μας υπενθυμίσει πως η κατάσταση αυτή -ευτυχώς- δεν έχει παγιωθεί καθολικώς, είναι κάτι ειδήσεις του τύπου «ο Μπέρνι Σάντερς θα είναι υποψήφιος και στις προεδρικές εκλογές του 2020».
Πολιτική μελαγχολία
Για να το κάνει ο Μπέρνι, σίγουρα θα έχει τον λόγο του. Μπορεί ο καπιταλισμός να είναι το ταμπού τού μιλένιουμ, όμως η γενιά τού μιλένιουμ δεν έχει βρει ακόμα διέξοδο στον βαθύ πολιτικό προβληματισμό της, στην πολιτική μελαγχολία της - το επίμονο χασμουρητό της. Είναι φοβερά δύσπιστη απέναντι σ’ ό,τι δοξάζουν τα ΜΜΕ, ακόμα και όταν ο Τραμπ καταφέρνει να «κουρέψει» την ανεργία σε χαμηλό εικοσαετίας, στο 3,8%, ποσοστό ασύλληπτο για μια οικονομία που τρέχει και έτρεχε ανέκαθεν ξέφρενα στην καπιταλιστική αρένα. Μια έρευνα του 2016 από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ για νέους ηλικίας 18 έως 29 ετών διαπίστωσε ότι το 51% των ερωτηθέντων «αρνούνται» τον καπιταλισμό, τον θεμέλιο λίθο της αμερικανικής δημοκρατίας. Η αυθόρμητη στήριξη που πρόσφερε η γενιά του μιλένιουμ στον Σάντερς στην κούρσα για το χρίσμα του Δημοκρατικού Κόμματος το '16 ήταν ίσως η πιο αδιαμφισβήτητη απόδειξη της αποστροφής που προκαλεί στη νέα γενιά το σύστημα που τη γαλούχησε, αυτούς και τους γονείς τους και τους παππούδες τους, όχι τόσο σαν οικονομικό σύστημα αλλά σαν μια δεξαμενή «σταθερών» και δεδομένων αξιών.
Κάποιοι έχουν έτοιμη την εξήγηση γι’ αυτό. Είναι φυγόπονοι, λένε, και κυνικοί, και φταίνε οι γονείς τους που τους «καλόμαθαν», που έκαναν τα πάντα ώστε τα παιδιά τους να μην πάρουν ποτέ τα σκληρά μαθήματα της ζωής. Τα «παιδιά» που μπήκαν στα πανεπιστήμια κι έγιναν μια υπερπληθώρα «λευκών κολάρων» των θεωρητικών σπουδών, κατά κύριο λόγο των ανθρωπιστικών επιστημών, μαλθακοί απόφοιτοι που δεν έχουν ιδέα από μπίζνες και δεξιότητες που απαιτούν οι μπίζνες. Δεν μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τα ακριβά πτυχία τους, έμειναν άνεργοι ή παγιδεύτηκαν στον φαύλο κύκλο της υποαπασχόλησης. Όντας πολύ μορφωμένοι αλλά δουλεύοντας βάρδιες στα Starbucks και συνεχίζοντας να ζουν στα πατρικά τους, μοιραία έγιναν οι κυνικοί της εποχής μας, απορρίπτουν τα οφέλη της σκληρής δουλειάς και της ελεύθερου επιχειρείν.
Ναι, οπωσδήποτε αυτή η εξήγηση «πιάνει». Απ’ την εποχή του γαλλικού Μάη, οι πατερναλιστικές διδαχές και η ιδεολογία της "προσαρμογής" στις καθιερωμένες αξίας τύγχαναν αποδοχής στην κοινωνία. Κι αυτή ακριβώς η μονόπλευρη, συντηρητική θεώρηση της ζωής, ο εξοβελισμός της όποιας διαφοροποίησης, ο στιγματισμός της αμφισβήτησης και η αποθέωση της κοινωνικής νόρμας είναι που αποξηραίνουν το έδαφος για την όποια κριτική συζήτηση περί της κυριαρχίας της μιας και μοναδικής αλήθειας. Αλλά η αλήθεια είναι πάντα «εκεί έξω» και αναμένει σιωπηλή την ανακάλυψή της απ’ όσους έχουν το σθένος να την αναζητήσουν.
Αναζήτηση
“Εκτός από την καταπίεση των ονείρων μας και τη συντριβή των φιλοδοξιών μας, η λατρεία του καπιταλισμού μάς αρνείται εκείνη την πλατιά πολιτική συζήτηση που θα μπορούσε να λύσει πολλά από τα πιο πιεστικά προβλήματα μας. Λόγω της φιλικής προς τον εταιρικό κόσμο, δεξιάς πολιτικής μεροληψίας των κυρίαρχων μέσων, όλες οι αριστερές ιδέες που δεν εκφράζονται ποτέ στις σελίδες γνώμης και στην κοινωνία στερούνται προβολής, πράγμα που σημαίνει ότι δεν συζητούνται ποτέ”, επισημαίνει ο Αμερικανός σχολιαστής, πολιτικός σκιτσογράφος και συγγραφέας Τεντ Ρολ.
“Για παράδειγμα, οι αντιπολεμικές φωνές δεν επιτρέπεται να εκφράζονται στις μεγάλες εφημερίδες, στις ραδιοφωνικές εκπομπές ή στην τηλεόραση. Σίγουρα αυτή η άκαμπτη λογοκρισία έχει να κάνει με το γεγονός ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται συνεχώς σε πόλεμο από την εποχή της αμερικανικής ανεξαρτησίας. Πότε είναι η τελευταία φορά που ακούσατε κάποιον πολιτικό ή αξιωματούχο να υποστηρίζει ότι πρέπει να δαπανήσουμε περισσότερα για την άμβλυνση της κλιματικής αλλαγής από ό,τι για τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς;”
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, λέει ο Ρολ, είναι από τις κοινωνίες που παρουσιάζουν τη μικρότερη κινητικότητα στον βιομηχανικό κόσμο εδώ και αρκετό καιρό και αυτό χειροτερεύει, ωστόσο, οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν έχουν ιδέα του τι πραγματικά σημαίνει αυτό. Το σύστημα των καστών στην αμερικανική κοινωνία ισχύει για όλους. Ακόμη και σε μια κοινωνία συστηματικού σεξισμού και μισογυνισμού, μια πλούσια γυναίκα απολαμβάνει πολύ περισσότερες ευκαιρίες από έναν φτωχό άνδρα. Ο καπιταλισμός παρουσιάζεται ως μια ιδεολογία που επιτρέπει στους ανθρώπους να εκπληρώνουν τις φιλοδοξίες τους και να αξιοποιούν στο έπακρο τις προσωπικές δυνατότητές τους αλλά στην πραγματικότητα είναι ακριβώς το αντίθετο: περιορίζει τους ανθρώπους σε αυτό που μπορούν να πετύχουν βάσει του τραπεζικού τους λογαριασμού ή της περιουσίας των γονιών τους.
