Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.2°C26.3°C
2 BF 36%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C26.0°C
3 BF 36%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C24.8°C
2 BF 52%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
22.9°C24.0°C
2 BF 38%
Η Κούβα αναζητά νέο σοσιαλιστικό μοντέλο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Η Κούβα αναζητά νέο σοσιαλιστικό μοντέλο

Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος

Την 1η Ιανουαρίου του 1959, ο επαναστατικός στρατός μπήκε στην Αβάνα κι έδιωξε τον δικτάτορα Φουλχένσιο Μπατίστα. Πενήντα χρόνια αργότερα, ο Φιντέλ Κάστρο εγκατέλειψε επίσημα την εξουσία και τον αντικατέστησε ο αδελφός του, Ραούλ. Δέκα χρόνια μετά, επιστρέφουμε στο 2008, όταν ο Ραούλ Κάστρο έχει μόλις αναλάβει την προεδρία σε μια κρίσιμη περίοδο, όταν κυριαρχεί μια έντονη συζήτηση για το μέλλον του σοσιαλισμού τόσο στους κόλπους των αντιφρονούντων όσο και μεταξύ εκείνων που τον υπερασπίζονται, μέσα από αποσπάσματα από ένα ανέκδοτο στα ελληνικά κείμενο.

Tης Janette Habel*

Αναγνωρίζοντας δημόσια ότι το σύστημα δεν λειτουργεί σωστά, ότι οι μισθοί δεν επαρκούν και ότι χρειάζονται «δομικές αλλαγές», ο Ραούλ Κάστρο γέννησε πολλές ελπίδες. Ο νέος πρόεδρος, όταν κάλεσε τους συμπατριώτες του να συμμετάσχουν σε μια μεγάλη εθνική συζήτηση, άνοιξε ένα πεδίο για την έκφραση διαφορετικών απόψεων. Παρ' όλο που καμία σύνοψη της συζήτησης δεν δόθηκε στη δημοσιότητα, ξέρουμε ότι τα κομματικά στελέχη τάχθηκαν υπέρ ενός πιο συμμετοχικού και δημοκρατικού σοσιαλισμού. Όσο για τον κόσμο -και, κατ’ αρχάς, για τους αντιφρονούντες- διεκδικεί πάνω απ' όλα τη βελτίωση της καθημερινής του ζωής. Χρειάζονται αλλαγές. Αλλά ποιες, πότε και πώς;

«Κάτι αρχίζει να κινείται στην Κούβα, το σημερινό μοντέλο περνάει κρίση» σχολιάζει ο νεαρός ερευνητής Αριέλ Ντακάλ. Εδώ και δυο χρόνια είναι έκδηλη η συλλογική έκφραση της κριτικής πάνω στις σύγχρονες δυσλειτουργίες ή στον απολογισμό του παρελθόντος. Το Φεβρουάριο του 2007, κατά την ανάρρωση του Φιντέλ Κάστρο, η προβολή μιας τηλεοπτικής εκπομπής που εκθείαζε τους πρώην λογοκριτές της δεκαετίας του 1970 προκάλεσε ομαδική αντίδραση που πήρε την ονομασία «ο πόλεμος των e-mail» γιατί εκφράστηκε για πρώτη φορά μέσω διαδικτύου.

Το κείμενο, το οποίο υπέγραψαν πολλές προσωπικότητες του πολιτισμού (ο Αλφρέδο Γκεβάρα, η Μαριέλα Κάστρο, κόρη του Ραούλ) και της θρησκείας (ο ιερωμένος Κάρλος Μανουέλ δε Σέσπεδες), ακολούθησε ένας κύκλος διαλέξεων κι ένα βιβλίο που έκανε αρνητικό απολογισμό για τα «χρόνια του μολυβιού».

Για πρώτη φορά, σημειώνει ο Δεσιδέριο Ναβάρο, διευθυντής του περιοδικού «Criterios», «συστάθηκε μια δημόσια σφαίρα που συμπληρώνει τις ελλείψεις των μεγάλων μέσων». Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν τον Απρίλιο του 2008, στο συνέδριο της Uneac, στη Γιορτή του Βιβλίου, στις συναντήσεις που οργάνωσε το περιοδικό «Temas» ή στα κέντρα επιμόρφωσης, όπως το Κέντρο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Η ύπαρξη της ιστοσελίδας «Kaosenlared» (χάος στο διαδίκτυο), που δημοσιεύει κείμενα από την Κούβα, επιτρέπει την ανταλλαγή απόψεων και τη διάδοση των συζητήσεων σε μια άγνωστη μέχρι τότε κλίμακα.

Για τι συζητούν; Πού έγκεινται οι διαφορές; Κομματικά στελέχη, ερευνητές, διανοούμενοι και ορισμένοι φοιτητικοί κύκλοι αναζητούν έναν εναλλακτικό σοσιαλισμό. Η αναζήτηση συνοδεύεται από μια κριτική αναφορά στον υπαρκτό σοσιαλισμό και στον απολογισμό της πτώσης της ΕΣΣΔ, μια ανάλυση την οποία, όπως υπενθυμίζει ο συγγραφέας Αμπρόσιο Φορνέτ, «πάντοτε αναβάλλαμε για να μην θέσουμε σε κίνδυνο την ενότητα και να μη δώσουμε όπλα στον αντίπαλο». Εδώ όμως έχουμε να κάνουμε με μια «εικονική ομοφωνία»: Ο Αλφρέδο Γκεβάρα καταγγέλλει «τη μετατροπή των ιδεών σε εθιμοτυπία, σε λόγια, σε τελετουργία, κάτι συνηθισμένο στην ιστορία των γραφειοκρατών και των οπορτουνιστών».

Δυο μεγάλα ερωτήματα κυριαρχούν στην καρδιά των συζητήσεων. Κατ’ αρχάς, η οικονομία. Εν συνεχεία, η έλλειψη λαϊκής συμμετοχής.

Ποιες είναι οι σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και την αγορά σε μια μεταβατική οικονομία προς τον σοσιαλισμό; Ποια διδάγματα μπορεί να αντλήσει η Κούβα από την εμπειρία της Κίνας και, κυρίως, του Βιετνάμ; Οι απαντήσεις διαφέρουν ανάμεσα στους «ραουλίστας» και τους «φιντελίστας». Παρ' όλο που ούτε οι μεν ούτε οι δε εκπροσωπούν απαραίτητα τους αντίστοιχους μέντορές τους, μαρτυρούν την ύπαρξη ουκ ολίγων διαφορών στην κεφαλή του κράτους.

Μέχρι πού μπορεί και θέλει να φτάσει ο Ραούλ Κάστρο; Ως ρεαλιστής, δίνει έμφαση στην ανάγκη για έξοδο από την οικονομία της παλιάς ρουτίνας και για βελτίωση της απόδοσης στη γεωργία (περισσότερο από το 50% της γης μένει ακαλλιέργητο), κάνοντας παράλληλα λόγο για μια περισσότερο οργανωμένη και άξια σεβασμού λειτουργία της θεσμικής τάξης, την οποία βραχυκύκλωνε τακτικά ο μεγάλος του αδελφός.

Με τις οικονομικές μεταρρυθμίσεις προσδοκά να διαιωνίσει το πολιτικό σύστημα χωρίς όμως να το αποσταθεροποιήσει, με στόχο να προετοιμάσει τη μετα-Κάστρο εποχή. Εξ ου και το ενδιαφέρον για την εμπειρία του Βιετνάμ, που φαίνεται να επιβεβαιώνει ότι μπορείς να δανειστείς από τον καπιταλισμό ό,τι είναι αποτελεσματικό, όπως την οικονομία της αγοράς, χωρίς να διακυβεύσεις το πολιτικό σύστημα και τον μονοκομματισμό.

Μπορεί όμως μια τέτοια εμπειρία να μεταφυτευθεί στην Κούβα; Και θα αντέξουν οι Κουβανοί το κοινωνικό κόστος ύστερα από τόσα δύσκολα χρόνια που έχουν περάσει; Τη στιγμή που έχει απομακρυνθεί εντελώς η ιδέα της θεραπείας - σοκ, κερδίζει έδαφος η προοπτική για μια αργή και σταδιακή μετάβαση. Ωστόσο, ο Ραούλ Κάστρο είναι 77 χρόνων: ο χρόνος του είναι μετρημένος.

Αντίστροφα, όσοι αντιτίθενται στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για κατάρρευση του συστήματος. Ο Φιντέλ Κάστρο δεν έκρυψε ποτέ τις επιφυλάξεις του ως προς τους «καπιταλιστικούς μηχανισμούς», φοβούμενος τις πολιτικές τους συνέπειες. Έδινε πάντα έμφαση στον εθελοντισμό και τις κοινωνικές κινητοποιήσεις.

(...) Είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς ομοιογενείς ομάδες στον κρατικό μηχανισμό. Οι Ένοπλες Επαναστατικές Δυνάμεις (FAR) παραμένουν ακλόνητες. Ο Ραούλ Κάστρο ήταν ο αρμόδιος υπουργός για μισό περίπου αιώνα. Ελέγχουν, έμμεσα ή άμεσα, τα δύο τρίτα της οικονομίας. Οι επιχειρήσεις τους αποτελούν τον άξονα πολλών αλλαγών, ενώ οι στρατιωτικοί που τις διευθύνουν έχουν πειραματιστεί με τις μεθόδους καπιταλιστικής διαχείρισης και μπορούμε να σκεφτούμε ότι θα διαδραματίσουν κάποιο ρόλο υπέρ των μεταρρυθμίσεων. Ωστόσο, καλό θα είναι να αποφεύγονται οι γενικεύσεις. Ορισμένα στελέχη του κόμματος, του συνδικάτου ή των λαϊκών οργανώσεων εκφράζουν τις επιφυλάξεις τους.

Μολονότι κανένας από τους ιθύνοντες δεν προτείνει πολιτικές αλλαγές, γίνεται αισθητή η επιθυμία για συμμετοχική δημοκρατία και για ένα αυτοδιαχειριζόμενο σοσιαλισμό, υπό την επίδραση της λατινοαμερικανικής Αριστεράς. «Ο κόσμος επικρίνει τους υπερβολικά γραφειοκρατικούς θεσμούς, ζητά ευρύτερη συμμετοχή της κοινωνικής βάσης» σχολιάζει ο Χουάν Βαλδές Πας. Αυτή η απαίτηση, την οποία έχουν εκφράσει θεωρητικά οι διανοούμενοι, συνοδεύεται από την κριτική ως προς τον ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας.

«Δεν μπορεί το κόμμα να διευθύνει το κράτος, αυτό πρέπει να το κάνει ο λαός» δηλώνει ένα κομματικό στέλεχος. «Πιστεύω πως πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι έχουμε φτιάξει ένα υπερβολικά συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό σύστημα, με πολύ περιορισμένη λαϊκή συμμετοχή στον τομέα λήψης των αποφάσεων» τονίζει ο Αουρέλιο Αλόνσο.

Για πρώτη φορά κάποιες «προγραμματικές προτάσεις» που προορίζονταν για το έκτο συνέδριό του αναρτήθηκαν στην ιστοσελίδα Kaosenlared. Την πλατφόρμα αυτή, με τον τίτλο «Η Κούβα χρειάζεται ένα συμμετοχικό και δημοκρατικό σοσιαλισμό», παρουσίασαν «κομμουνιστές και επαναστάτες της Κούβας» και την προώθησε ο Πέδρο Κάμπος, ένας πρώην διπλωμάτης ο οποίος στο παρελθόν είχε υπηρετήσει στο υπουργείο Εσωτερικών.

Ο Κάμπος ζει φτωχικά και αρνείται τις συνεντεύξεις, δέχτηκε ωστόσο να μας συναντήσει. Όσοι δεν έχουν πρόσβαση στο Ίντερνετ, μπορούν να προμηθευθούν στο σπίτι του το κείμενο με τις δεκατρείς «προτάσεις» -που καταδικάζουν τον αυταρχικό «κρατικό σοσιαλισμό».

Σύμφωνα με τους συγγραφείς του, πρέπει να δημιουργηθούν εργατικά συμβούλια που θα ελέγχουν τις αποφάσεις στα κέντρα εργασίας, να τροποποιηθεί το εκλογικό σύστημα προς την κατεύθυνση μιας περισσότερο συμμετοχικής δημοκρατίας, να αναθεωρηθούν οι διατάξεις του ποινικού κώδικα που ευνοούν τις καταδίκες για πολιτικούς λόγους, να κηρυχθεί παράνομη η «βοήθεια» των ξένων κυβερνήσεων με ανατρεπτικούς σκοπούς και παράλληλα να νομιμοποιηθεί η ελευθερία της έκφρασης και του συνέρχεσθαι.

Το κείμενο τάσσεται, τέλος, υπέρ ενός κομμουνιστικού κόμματος που αποδέχεται την ύπαρξη ρευμάτων στο εσωτερικό του. Το σύνολο συμπληρώνουν κάποιες ιδιαίτερα δημοφιλείς διεκδικήσεις, κυρίως την κατάργηση της άδειας εξόδου από τη χώρα και τη χωρίς περιορισμούς πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Διάφορες προσωπικότητες της Κούβας εκφράζονται σε αυτό το πεδίο διαλόγου συζητώντας για τις σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και την ιδιοκτησία, την αυτοδιαχείριση και την αγορά, τον σοσιαλισμό και τη δημοκρατία, καθώς πλησιάζει το τέλος ενός ιστορικού κύκλου.

Απέναντι στην επικείμενη αλλαγή εποχής οι συμπεριφορές σημειώνουν μια ανεπαίσθητη εξέλιξη και εκδηλώνονται ορισμένες πολιτικές διαφωνίες. Ο Ραφαέλ Ερνάντες, διευθυντής του περιοδικού «Temas», διερωτάται: Πώς να «οικοδομήσουμε τη συναίνεση»; Οποιαδήποτε ρήξη στην κορυφή θα έθετε σε κίνδυνο το σύστημα στο σύνολό του.

Πώς να αντικαταστήσουμε τη διαιτησία που μέχρι πρότινος ασκούσε ο Φιντέλ Κάστρο, ένας χαρισματικός ηγέτης (και «αναντικατάστατος» σύμφωνα με τον αδελφό του, τον Ραούλ); Μέσα από μια συλλογικότερη κατεύθυνση, απαντά ο νέος Πρόεδρος, εμμένοντας στην ομαλή λειτουργία των θεσμών. Ήδη έχει αποκλείσει τους «ταλιμπάν», παρατσούκλι που έχει δοθεί στους φανατικούς νέους από τους οποίους περιστοιχιζόταν ο πρώην Πρόεδρος τα τελευταία χρόνια.

Δεν ξέρουμε αν η ιστορική γενιά η οποία κατέχει ακόμα τις θέσεις - κλειδιά μπορεί να μεταρρυθμίσει αυτό που η ίδια έχτισε ή αν, τρομαγμένη από τις αλλαγές, θα επιλέξει το στρατόπεδο της ακινησίας. Πραγματικά, η σημερινή ηγεσία δεν είναι νεότερη από την προηγούμενη, είναι μάλιστα... πιο ηλικιωμένη. Μερικοί πιστεύουν ότι χρειάζονται καινούργιοι πρωταγωνιστές ώστε να γίνουν πιστευτές οι όποιες μεταλλαγές. Ανάμεσα σε εκείνους που ο χρόνος τους είναι μετρημένος και σε εκείνους για τους οποίους ο χρόνος πιέζει, η Ιστορία δεν έχει καταλήξει ακόμα.

Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο στη διεύθυνση

* Η Janette Habel είναι πανεπιστημιακός, διδάσκει στο Ινστιτούτο Ανώτερων Λατινοαμερικανικών Σπουδών, Παρίσι

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL