Των Yehudi Menuhin και Miguel Ángel Estrella*
Καθώς ο 20ός αιώνας τελειώνει, η ανθρωπότητα διανύει μια περίοδο αγωνίας και αβεβαιότητας. Οι αλλαγές είναι τόσο σημαντικές και τόσο γρήγορες, ώστε ένας εικοσάχρονος νέος μπορεί ήδη να πει ότι «ο κόσμος δεν είναι πλέον αυτός που ήταν». Όταν τόσα πολλά αλλάζουν, ολόκληρη η κοινωνία καλείται να μεταμορφωθεί και αναζητεί την ταυτότητά της. Αυτή η μετάβαση συντελείται συνήθως με οδυνηρό τρόπο. Οι δημιουργοί, στους οποίους αποκρυσταλλώνονται η αγωνία και τα όνειρα μιας κοινωνίας που ανοικοδομείται, το γνωρίζουν πολύ καλά. Για τον καλλιτέχνη, είτε είναι μουσικός, συγγραφέας ή ζωγράφος, αυτή η αναζήτηση γίνεται ακόμη πιο δύσκολη, καθώς πρέπει να συνδυάσει μια οξυμμένη ευαισθησία με έναν φιλοσοφικό στοχασμό πάνω στην τέχνη του, πράγμα που τον αναστατώνει στο βάθος της ύπαρξής του.
Μπορεί άραγε ο καλλιτέχνης να αρκεστεί «στο να κάνει καριέρα» ή πρέπει να είναι το προζύμι, ένας αφυπνιστής συνειδήσεων, ένας «επαναστάτης»; Πρέπει να ακολουθήσει τα καθορισμένα κοινωνικά πρότυπα ή να αγωνιστεί για την εξέλιξή τους, δηλαδή να τα αμφισβητήσει, διακινδυνεύοντας να ξεφύγει από το μέσον όρο; Μπορεί να διασωθεί μόνος του ή πρέπει να προσπαθήσει να διασωθεί με και από τους άλλους; Προσωπική ελευθερία ή ελευθερία για όλους; Ο καθένας αντιδρά με τον τρόπο του, καθορίζει τα όρια του αποδεκτού και του απαράδεκτου, συμβιβάζεται ή αντιστέκεται. Η επιλογή όμως είναι αναπόφευκτη...
Τι αντιπροσωπεύει λοιπόν το άτομο στους κόλπους μιας κοινωνίας; Πόσο μετράει; Ορισμένοι αναρωτιούνται από την εφηβεία τους κιόλας. Άλλοι καταφέρνουν να αποφύγουν το ερώτημα για πάντα. Πάντως, η πείρα δείχνει ότι είναι δυνατόν να συνδεθούν οι ελπίδες της προσωπικής ανέλιξης με την εξέλιξη της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Σε ό,τι μας αφορά, πιστεύουμε βαθύτατα ότι είναι δυνατόν να δημιουργηθεί κάτι νέο από τη μουσική και χάρη στη μουσική.
Η μουσική, ως μέσον και εργαλείο οικουμενικής έκφρασης, επιτρέπει πράγματι να έχει κανείς από κοινού και να μοιράζεται: να ενώνεται με τους άλλους, με το περιβάλλον, και να μοιράζεται τον εσωτερικό πλούτο της ύπαρξης. Υπάρχουν πολλά είδη μουσικής έκφρασης και όχι ένα. Το καθένα αξίζει τον σεβασμό μας -με την προϋπόθεση, βεβαίως, ότι βασίζεται σε μια πραγματική πολιτιστική ρίζα-, ξεκινώντας από τα λαϊκότερα και τα απλούστερα, γιατί αυτά περιέχουν θησαυρούς ευαισθησίας και επινόησης. Όλα αυτά προϋποθέτουν να παραιτηθεί κανείς από το «να φαίνεσαι» και από το «να έχεις», που είναι στολίδια εφήμερα και γελοία.
Η τέχνη προστατεύει από τα βάρβαρα ένστικτα
Ισχύει πάντα η ρήση ότι το κυνήγι της καριέρας και η επιδίωξη για περισσότερα χρήματα και τιμές είναι θανατηφόρα. Σκοτώνουν ό,τι καλύτερο διαθέτουμε: τον έρωτα και την ελευθερία. Πολύ συχνά ξεχνάμε τη γεύση και την αίσθηση του ουσιαστικού. Αλλά το ουσιαστικό συμβαδίζει με την παραίτηση από το δευτερεύον... Η άρνηση του εμπορικού μπορεί να χρησιμεύσει ως προστασία μιας ολόκληρης ζωής, ακόμα και στις δυσκολότερες περιστάσεις. Το να κάνει κανείς αυτή την επιλογή σημαίνει ότι κάνει την επιλογή της ελευθερίας, που περιλαμβάνει και την ελευθερία να επιλέξει τη σκλαβιά του, όπως το να παίζει ασταμάτητα το πιάνο του ή το βιολί του, με την πεποίθηση ότι μαζί γινόμαστε καλύτεροι1.
Κάθε φορά που γίνεται μια σύγκρουση στην άλλη άκρη του πλανήτη, εμείς συμμετέχουμε σ' αυτήν γιατί η ανθρωπότητα είναι αδιαίρετη. Κάθε πόλεμος είναι ένας εμφύλιος πόλεμος. Μοιραζόμαστε συλλογικά τις απειλές που βαραίνουν πάνω στη Γη, αλλά και τους πόρους της. Έχουμε, όμως, αρκετή συνείδηση των ευθυνών και των καθηκόντων μας απέναντί της καθώς και απέναντι στις μελλοντικές γενιές; Κανείς από μας δεν μπορεί να πει στον εαυτό του: «Νά οι εγκληματίες, νά οι σοφοί. Να οι καλοί και νά οι κακοί». 'Η ακόμη: «Δεν είμαι εγώ, είναι ο άλλος».
Θα μπορούσε άραγε να ισχυριστεί ο καλλιτέχνης ότι κάποιος άλλος είναι υπεύθυνος για τις δικές του παραφωνίες; Ο καθένας μας θα έπρεπε να μάθει από τα παιδικά του χρόνια ότι είμαστε υπεύθυνοι για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Εδώ και αιώνες διαπράττουμε ένα βασικό λάθος: κάνουμε διάκριση μεταξύ εκείνου που πρέπει να προστατεύεται και εκείνου από το οποίο θα πρέπει να προστατευόμαστε. Θα έπρεπε να υπερασπιζόμαστε τους εχθρούς μας όπως και τους εαυτούς μας, να προστατευόμαστε όχι από τους ξένους, αλλά από εμάς, και να μάθουμε να δίνουμε τα πάντα, αντί να περιοριζόμαστε να δίνουμε το περίσσευμά μας.
Το να συμμερίζεσαι παραμένει η καλύτερη εγγύηση για την ειρήνη. Η μουσική και οι τέχνες αποτελούν αντίδοτο σε ό,τι εμποδίζει την αρμονία μεταξύ των ανθρώπων. Το να ασχολείται κανείς με τη μουσική δεν σημαίνει μόνο να παίζει ή να τραγουδάει, αλλά και να ακούει. Μαθαίνοντας από πολύ μικρό ν' ακούει τον άλλο, το παιδί ανακαλύπτει τι σημαίνει ανοχή και προστατεύεται από τα βάρβαρα ένστικτά του. Η μουσική θα έπρεπε να του ανήκει, όπως ο αέρας, το νερό και το γάλα, γιατί, κατά τη γνώμη μας, αποτελεί μέρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντιπροσωπεύει μια δύναμη στην κοινωνία, που δεν την υποψιαζόμαστε, ικανή να κινητοποιεί. Να ανοίγει τα πνεύματα στις δημιουργικές ικανότητες του καθενός και να ελευθερώνει τα χαρίσματα: Αυτός είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη.
Πολλές φιλοδοξίες είναι καταστροφικές, επειδή έχουν στόχο να ιδιοποιηθούν κάτι ή κάποιον, αλλά αυτή η φιλοδοξία δεν είναι ο πόλεμος, είναι ακριβώς το αντίθετο. Η τέχνη μεταμορφώνει τα πάντα, ξεκινώντας από την επιθυμία της κυριαρχίας, της εκμετάλλευσης και της εκδίκησης που φωλιάζει σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Έχει τη δύναμη να καταργεί το κακό. Η μουσική του Μπαχ κάτω από τη στέγη της Καπέλα Σιξτίνα μπορεί να θέσει τέρμα στα δεινά της ανθρωπότητας2. Σ' εκείνους που λένε: «Ποιος ο λόγος να παίζουμε Μπετόβεν όταν οι άνθρωποι πεινάνε;» απαντάμε: «Όταν όμως ακούνε Μπετόβεν, η ζωή τους αλλάζει, κι εμείς, αλλάζουμε μαζί τους3». Η τέχνη μάς αποκαλύπτει στον ίδιο μας τον εαυτό.
Καθένας από μας είναι δημιουργός. Αρκεί να ανακαλύψει το προσωπικό του χάρισμα και ν' αφοσιωθεί στην καλλιέργειά του. Ο χορευτής έχει τη φιλοδοξία να κυριαρχήσει στο σώμα του. Ο βιολιστής, στο δοξάρι του. Ο διευθυντής ορχήστρας να βρει τη σωστή σχέση μεταξύ της παρτιτούρας και των μουσικών του. Ο φλαουτίστας φιλοδοξεί να δώσει ζωή στο όργανό του. Η ερμηνεία τελικά εξαρτάται από εμάς. Η δημιουργία είναι μέσα μας, μας κατέχει, όπως το άπειρο. Κατ' αυτή την έννοια, είμαστε όλοι θεϊκοί. Γεννιόμαστε, ξαναγεννιόμαστε, μια αδιάκοπη γενιά εδώ και εκατομμύρια χρόνια μας πλάθει και μας ξαναπλάθει, γεγονός που μας καθιστά όλους αλληλέγγυους.
Αλλά δεν μπορεί να υπάρχει αυθεντική τέχνη που να συμβιβάζεται με την πείνα, με τον ρατσισμό, με τις βόμβες και με τα βασανιστήρια. Μ' αυτή την ιδέα και μ' αυτή την ξεκάθαρη αλήθεια δημιουργήθηκε η ένωση Μουσική-Ελπίδα, μόλις πριν από δεκαπέντε χρόνια4. Οι δύο βασικοί πυλώνες της -η μουσική και η ηθική- συνεχίζουν να υποστηρίζουν τη δράση της σε όλο σχεδόν τον κόσμο, είτε πρόκειται για περιοχές βυθισμένες στο πένθος και τραυματισμένες από πολέμους και δικτατορίες, όπως η Μέση Ανατολή ή η Λατινική Αμερική, ρημαγμένες από καταστροφές, όπως το Τσερνομπίλ της Ουκρανίας, είτε για περιοχές που αποκαλούνται πλούσιες. Η ένωση Μουσική - Ελπίδα προσπαθεί να αγωνιστεί εναντίον του αποκλεισμού και της απομόνωσης, στους κόλπους των κοινωνιών που αρνούνται την αλληλεγγύη, και προσπαθεί να κάνει να αναβλύζει η μουσική σε τόπους σημαδεμένους από την οδύνη.
Το να θέσουμε τη μουσική στην υπηρεσία του αγώνα εναντίον όλων των αδικιών5 σημαίνει απλώς να προεκτείνουμε αυτό που έκαναν πάντοτε οι μεγάλοι μουσικοί όπως ο Μπετόβεν, ο Μπαχ, ο Μότσαρτ, ο Μουσόργκσκι, ο Μπάρτοκ, ο Λιστ και άλλοι, οι οποίοι πέρασαν τη ζωή τους δίνοντας γενναιόδωρα τον καλύτερο εαυτό τους στην κοινωνία. Η μουσική είναι ένας τρόπος να αντικρίζει κανείς την ανθρωπότητα, να καταθέτει τη μαρτυρία του για την εποχή του. Πώς θα μπορούσε ένας μουσικός να αδιαφορήσει όταν, κάπου στον κόσμο, η ζωή ή η ελευθερία των ανθρώπων απειλούνται;
Από την ίδρυσή της, η ένωση Μουσική - Ελπίδα καθόρισε πολλούς χώρους παρέμβασης, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα -που περιλαμβάνουν το δικαίωμα για ποιοτική μουσική παιδεία για όλους και ιδίως για τα παιδιά- και την κατάσταση των νέων επαγγελματιών μουσικών. Στον τομέα των δικαιωμάτων του ανθρώπινου προσώπου διακυβεύεται το μέλλον της ανθρωπότητας. Μαζί με τους νέους μουσικούς διακυβεύεται το μέλλον της μουσικής, δηλαδή το μέλλον της ανθρώπινης ελευθερίας. Εκπληκτική στη μεσολάβησή της μεταξύ των ανθρώπων, αρχαία όπως ο κόσμος, απλωμένη σ' όλους όπως το φως του ηλίου, η μουσική μιλά την οικουμενική γλώσσα της ζωής και του θανάτου, της οδύνης, της χαράς και της ελπίδας.
Αγγελιαφόρος ειρήνης, ενεργεί προς όφελος όσων υποφέρουν, στερούνται την υγεία τους, το δικαίωμα στην εργασία, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η μουσική δεν είναι, δεν πρέπει να είναι αντικείμενο κατανάλωσης, αλλά ένα μέσο για να ανοίγει ο δομος προς τον άλλο και προς τον εαυτό μας.
Ο φόβος έχει τόσα πρόσωπα όσα και η εξαθλίωση. Φόβος και εξαθλίωση του εργάτη μπροστά στο εργοστάσιο που κλείνει, του καλλιτέχνη που καίνε τα έργα του ή του αγρότη που κλέβουν τη γη του. Φόβος επίσης των μεν από τους δε, προπαντός στις μεγάλες πόλεις, όπου οι άνθρωποι δεν μιλούν πλέον μεταξύ τους... Ο φόβος στο έτος 2000, όπως και σε κάθε έτος, είναι το τέλος του κόσμου. Αλλά ο φόβος είναι επίσης η ελπίδα ότι όλα είναι δυνατά, έστω κι αν όλα έχουν ναυαγήσει, ότι όλα μπορούν να γίνουν, έστω κι αν όλα έχουν χαθεί. Ο φόβος πρέπει τελικά να δικαιώνει την αισιοδοξία μας. Τη βεβαιότητα ότι μέσα από όλα αυτά τα αγωνιώδη ερωτήματα -που σπάνια τίθενται με τόση οξύτητα όσο στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, κι αυτό χάρη στα σύγχρονα εκπληκτικά μέσα επικοινωνίας- θα υπάρξει μια τεράστια δημιουργία, έργο του καθενός από εμάς, και όχι η καταστροφή.
Οραματιζόμαστε έναν κόσμο ελεύθερο και γνωρίζουμε ότι είμαστε πολλοί που ελπίζουμε κάτι τέτοιο. Οραματιζόμαστε ότι η ειρήνη δεν θα είναι απλώς προετοιμασία για τον πόλεμο6. Μήπως είμαστε ουτοπιστές; Ίσως. Ιδεαλιστές; Ασφαλώς. Αλλά χωρίς ιδανικό, χωρίς ουτοπία, ποια πρόοδο θα μπορούσε να προσδοκά η ανθρωπότητα;
1 Βλ. Miguel Angel Estrella, συζήτηση με τον Jean Lacouture, «Musique pour l' esperance», Le Seil, Παρίσι 1997. Yehudi Menuhin, σε συνεργασία με την Catherine Mayer,» La Legende du violon», Flammarion, Παρίσι, 1996. Yehudi Menuhin,» La lecon du maitre», Buchet-Chastel, Παρίσι, 1997.
2 Βλ. «Yehudi Menuhin. La virtuosite dans la tAete». «Le Mond»e, 14 Φεβρ. 1995.
3 Βλ. «Α quoi bon jouer du Beethoven quand les gens ont faim?» «Le Monde diplomatique» Ιούνιος 1983 και «Chanter contre le silence» «Le Monde diplomatique», Ιανουάριος 1998.
4 Musique - Esperance, Cite internationale des arts, 18, rue de l' HAotel-de-Ville, 75004, Paris. Ένωση μη κερδοσκοπική, που ιδρύθηκε το 1982 από τον Miguel Angel Estrella μετά την έξοδό του από τις φυλακές της Ουρουγουάης όπου έμεινε τρία χρόνια. Ο Yehudi Menuhin, που είχε ηγηθεί του παγκόσμιου κινήματος αλληλεγγύης για την απελευθέρωση του πιανίστα, είναι μέλος της διεθνούς επίτιμης επιτροπής της οργάνωσης.
5 Με την ευκαιρία της δεκάτης πέμπτης επετείου της Musique - Esperance θα δοθεί συναυλία με ανθρωπιστικό χαρακτήρα, η «Συναυλία της ελπίδας», στις 21 Μαρτίου στο Grand DAome της Villebon - sur - Yvette, στην Essonne. Ο Yehudi Menuhin θα διευθύνει τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Radio - France, με τη συμμετοχή κυρίως των Miguel Angel Estrella και Michel Petrucciani. Οι καλλιτέχνες δεν θα αμειφθούν.
6 Βλ. «Yehudi Menuhin, messager de la liberte», «Le Monde», 29 Νοεμβρίου 1996.
* Ο Αμερικανός Yehudi Menuhin (1916-1999) υπήρξε βιολιστής και διευθυντής ορχήστρας. Ο Miguel Ángel Estrella είναι Αργεντινός πιανίστας και πρεσβευτής της Ουνέσκο.
