Του Φίλιπ Στίφενς
O Ντόναλντ Τραμπ είναι επίσημα ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικανών για την προεδρία των ΗΠΑ. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, πρόεδρος της Τουρκίας, σφίγγει το ζωνάρι του απολυταρχισμού έπειτα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα. Δεκάδες νεκροί έπειτα από μια ακόμη φοβερή τρομοκρατική επίθεση στη Γαλλία. Θα μπορούσατε να προσθέσετε σε αυτήν τη λίστα το χτύπημα που κατάφερε στη συνοχή της Δύσης η ψήφος της Βρετανίας να εγκαταλείψει την Ε.Ε. και την περιφρόνηση της απόφασης του Παγκοσμίου Δικαστηρίου από την Κίνα για τις εδαφικές διεκδικήσεις της στη Νότια Σινική Θάλασσα.
Με μια πρώτη ματιά αυτά τα γεγονότα δεν συνδέονται μεταξύ τους. Ο κ. Τραμπ κατά πάσα πιθανότητα δεν έχει ακούσει ποτέ για τη λεγόμενη "γραμμή με τις εννέα παύλες" της Κίνας. Ο Μπόρις Τζόνσον, υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας, έχει δείξει περισσότερο ενδιαφέρον για τον αποκλεισμό των Τούρκων μεταναστών απ' ό,τι για την υγεία της Δημοκρατίας του τουρκικού έθνους. Η σφαγή στη Νίκαια μπορεί να οφείλεται εξίσου στο πειραγμένο μυαλό του δράστη και στον προσηλυτισμό του Ισλαμικού Κράτους. Η τρέλα και η κακία θα περάσουν.
Με μια πιο προσεκτική ματιά, προκύπτουν κάποια άβολα μοτίβα: αυξανόμενος εθνικισμός, προσωποκεντρική πολιτική, περιφρόνηση για τους θεσμούς, απομάκρυνση από το παγκόσμιο σύστημα που διέπεται από κανόνες. Οι κυβερνήσεις έχουν χάσει τον έλεγχο και οι πολίτες την πίστη τους. Η επιθετικότητα στην εσωτερική πολιτική διαχέεται στην παγκόσμια σκηνή. Αυτός δεν είναι ο κόσμος του Χομπς, αλλά η κατεύθυνση της διαδρομής είναι προφανής.
Ο λαϊκισμός της Αριστεράς και της Δεξιάς στην Ευρώπη ενισχύθηκε τρομακτικά από την οικονομική δυσπραγία που ακολούθησε την οικονομική κατάρρευση του 2008 και από τους φόβους για τις ροές μεταναστών που φεύγουν από τον πόλεμο και από την κατάρρευση στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Η Γαλλία έχει το ισλαμοφοβικό Εθνικό Μέτωπο, η Ιταλία το Κίνημα Πέντε Αστέρων, η Ισπανία το Podemos και, πιο πρόσφατα, η Γερμανία την Εναλλακτική για τη Γερμανία. Ο κατακερματισμός έχει ανατρέψει το μεταπολεμικό παιχνίδι της εναλλαγής κομμάτων της Κεντροδεξιάς και της Κεντροαριστεράς.
Το χρίσμα του Τραμπ και το Brexit είναι άλλης τάξης γεγονότα. Όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα των εκλογών του Νοεμβρίου, ο κ. Τραμπ έχει στα χέρια του το κόμμα των Ρεπουμπλικανών, και οι δημοσκοπήσεις λένε πως έχει την υποστήριξη των δύο πέμπτων των Αμερικανών με μια πλατφόρμα που βασίζεται στην ξενοφοβία, τον απομονωτισμό, τον οικονομική λαϊκισμό και τον αντι-ελιτισμό. Η Βρετανία έχει ανέκαθεν ευρωσκεπτικιστές, αλλά το Brexit βασίστηκε σε μια πολύ ευρύτερη απογοήτευση. Οι Βρυξέλλες αμαυρώθηκαν ως εμπνευστής της παγκοσμιοποίησης, της μετανάστευσης και της οικονομικής περιθωριοποίησης.
Ο ρεπουμπλικανός υποψήφιος λέει ότι θα ήθελε να "ρίξει γροθιά" στους αντιπάλους του. Θα απομάκρυνε εκατομμύρια Μεξικανών μεταναστών και θα απαγόρευε στους μουσουλμάνους να εισέλθουν στις ΗΠΑ. Ένας "μυώδης" απομονωτισμός θα έκανε την Αμερική σπουδαία και πάλι. Οι σκληροπυρηνικοί υπέρμαχοι του Brexit υποσχέθηκαν να χτίσουν τείχος στη Μάγχη. Όσον αφορά τον Τραμπ, οι ξένοι είναι η απειλή. Η Γκιζέλα Στιούαρτ, βουλευτής των Εργατικών και υπέρμαχος του Brexit, έδωσε νέο νόημα στην πικρία, όταν υποστήριξε ότι αν η Βρετανία στήριζε το Remain, το πολύτιμο Εθνικό Σύστημα Υγείας θα άνοιγε σε εκατομμύρια Τούρκους μετανάστες.
Η λαϊκιστική ρητορική αντικαθιστά τον πατριωτισμό με τον εθνικισμό και προωθεί την περιφρόνηση για τους θεσμούς. Οποιοσδήποτε "ειδικός" θεωρείται συνεργάτης των ελίτ. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να παράγει τα δικά του «στοιχεία». Οι μεγάλες επιχειρήσεις, οι τράπεζες, η παγκοσμιοποίηση -πείτε το όπως θέλετε- είναι ο εχθρός της λευκής εργατικής τάξης. Ακόμη μερικά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση θα μας πάνε πίσω στις "συνωμοσίες των Εβραίων" της δεκαετίας του '30.
Δεν μπορούν να κατηγορηθούν οι ψηφοφόροι για τα άγχη τους. Πολλοί έχουν δικαιολογημένα παράπονα. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός λειτουργεί προνομιακά για τους πλούσιους. Τα μεσαία εισοδήματα έχουν παραμείνει στάσιμα. Οι νέοι τιτάνες του παγκόσμιου καπιταλισμού -η Apple, η Google, η Amazon, το Facebook- θεωρούν τη φορολογία εθελοντική. Τα πολιτικά κατεστημένα είναι σε εφησυχασμό. Αλλά οι συνταγές των λαϊκιστών - διχαστικές, απαισιόδοξες και εσωστρεφείς - είναι φανερά ψεύτικες. Μια προεδρία Τραμπ θα φτώχαινε τις ΗΠΑ, το ίδιο θα κάνει και το Brexit στη Βρετανία.
Τα άγχη δεν έχουν περάσει απαρατήρητα αλλού. Ο κ. Ερντογάν κάποτε έβλεπε την Ευρώπη σαν τη μοίρα της Τουρκίας. Αυτήν την εβδομάδα είπε πως το αποτυχημένο πραξικόπημα είναι "δώρο Θεού", σε μια προσπάθεια να ενισχύσει την απολυταρχική διακυβέρνησή του. Προτιμά τον κρατικό καπιταλισμό από την οικονομία της αγοράς. Βελτιώνει τις σχέσεις με τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν. Η Ευρώπη ας κρατήσει την κοσμικότητά της, τον πλουραλισμό και το γράμμα του νόμου.
Ο άνθρωπος που οδήγησε ένα φορτηγό πάνω σε αθώο κόσμο που γιόρταζε την ημέρα της Βαστίλλης στη Νίκαια έδωσε τα διαπιστευτήριά του σε μια άλλου είδους πολιτική ταυτότητα. Κράτη καταρρέουν στη Μέση Ανατολή και το Μαγκρέμπ. Ο κοσμικός εθνικισμός έχει παραγκωνιστεί από τον θρησκευτικό εξτρεμισμό. Ο στόχος των τρομοκρατικών χτυπημάτων τζιχαντιστών στη Δύση είναι να προκαλέσουν αντίδραση από τους εθνικιστές. Πετυχαίνουν, το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν να είναι ίσως ο μεγάλος νικητής της τραγωδίας της Νίκαιας.
Ο εθνικισμός μηδενικού αθροίσματος δεν είναι αποκλειστική ιδιοκτησία του δυτικού λαϊκισμού. Απορρίπτοντας την απόφαση της ειδικής ομάδας διαιτησίας σχετικά με την εγκυρότητα των θαλάσσιων διεκδικήσεων, οι αξιωματούχοι στο Πεκίνο είπαν πως η κοινή γνώμη δεν θα ανεχόταν καμία υποχώρηση από τις αξιώσεις της εθνικής κυριαρχίας. Άλλοι μπορεί να πήραν το μήνυμα πως τώρα η Κίνα είναι και πάλι μια μεγάλη δύναμη που πλέον δεν αισθάνεται ότι δεσμεύεται από διεθνείς κανόνες που γράφτηκαν πριν από την άνοδό της.
Τις προάλλες άκουσα έναν δυτικό διπλωμάτη να περιγράφει την περιφρόνηση της Κίνας ως απειλή για τη μεταπολεμική τάξη. Ένα δίκιο το είχε. Μετά άκουσα κάποιες ομιλίες στο συνέδριο του Τραμπ στο Οχάιο. Το να γίνει η Αμερική σπουδαία ξανά δεν συμπεριλαμβάνει τον σεβασμό στο Διεθνές Δίκαιο, ειπώθηκε. Το ένα, βέβαια, δεν δικαιολογεί το άλλο. Αλλά και τα δύο μαζί μάς προειδοποιούν για το προς τα πού πάμε.
(MΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΙΑΜΑΛΗ)
