Ο Χρήστος Μπιντούδης είναι ένας από τους τρεις ιδρυτές του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά» του Πανεπιστημίου της Ρώμης. Έχει αρχίσει ήδη να μελετά -μαζί με τη Francesca Zaccone και τον Πασχάλη Ευθυμίου- το αρχείο της πρώην υπουργού Πολιτισμού που μετακόμισε από τα Εξάρχεια στη Ρώμη εδώ και ένα τρίμηνο: 4.000 τόμοι, 57 κιβώτια, 997 κιλά! Τον συναντήσαμε στο περιθώριο της διημερίδας που διοργανώθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη στη μνήμη της Μυρσίνης έναν χρόνο από τον θάνατό της. Με συγκίνηση μας είπε πως βρέθηκε και νέο αρχειακό υλικό, ενώ όλα είναι έτοιμα στη Ρώμη καθώς στις 31 Μαΐου το Ίδρυμα του Πανεπιστημίου της Ρώμης και το Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών προγραμματίζουν επιστημονική ημερίδα για τους «Πολιτισμικούς διαμεσολαβητές της Ιταλίας στη μακρά δεκαετία του ’60», με τη Μυρσίνη Ζορμπά να είναι το τιμώμενο πρόσωπο για τις γέφυρες που έστησε μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας.
Τι περιλαμβάνουν οι νέοι φάκελοι που βρέθηκαν στο πατάρι του σπιτιού της Μυρσίνης;
Ο Αντώνης Λιάκος ανακάλυψε σε ένα έπιπλο στο πατάρι του σπιτιού στα Εξάρχεια και νέα χειρόγραφα της Μυρσίνης. Πρόκειται για αλληλογραφία κυρίως της περιόδου 1960-70, δηλαδή μέχρι το 1975 που έφτασε στη Ρώμη. Είναι ένα κομμάτι που μας έλειπε γιατί στο αρχείο που μας παραδόθηκε βρήκαμε τις επιστολές των άλλων προς τη Μυρσίνη. Σήμερα ανακαλύψαμε και τις δικές της. Όταν πάει στη Ρώμη, ξεκινά μια στενή αλληλογραφία με τους γονείς της. Είχαμε μόνο τα δικά της γράμματα. Σήμερα βρήκαμε και των γονιών της. Άρα, μετά την ταξινόμηση και αυτού του υλικού για τη δεκαετία 1960-70 δεν νομίζω ότι υπάρχουν κενά. Επίσης σήμερα βρήκαμε τετράδια με καθαρογραμμένα ποιητικά κείμενα, τα περισσότερα χρονολογημένα από την περίοδο των μαθητικών της χρόνων μέχρι το καλοκαίρι του 1975 που επιστρέφει από τη Ρώμη. Πήρε το μάτι μου ένα χειρόγραφο ημερολόγιο που έγραφε «Πρώτη μέρα στην Αθήνα μετά την επιστροφή μου από τη Ρώμη». Είμαι σχεδόν σίγουρος πως ελάχιστοι γνωρίζουν ότι η Μυρσίνη Ζορμπά ασχολήθηκε σε όλη τη ζωή της, συστηματικά θα μπορούσα να πω, με τη δημιουργική γραφή. Γνωρίζαμε βέβαια πως η νεαρή Μυρσίνη είχε δημοσιεύσει κάποια εφηβικά ποιήματα σε σχολικά περιοδικά της εποχής, αλλά δύσκολα εγώ θα φανταζόμουν πως η Ζορμπά έγραφε λογοτεχνία σχεδόν μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής της. Στο αρχείο έχουν εντοπιστεί πολλά κείμενα που ανήκουν σε διάφορα λογοτεχνικά είδη: ποίηση, διήγημα, ίσως μια προσπάθεια συγγραφής ενός μυθιστορήματος, καθώς και μια ομάδα τεσσάρων θεατρικών κειμένων που αν πράγματι είναι πρωτότυπα έργα της ίδιας, θα μπορούσαν να θεωρηθούν τελικές μορφές. Θεωρώ πως αυτή η ενασχόληση έχει τη σημασία της για να κατανοήσουμε και τον κόσμο και τη σκέψη της Ζορμπά, αλλά κυρίως την ταυτότητα της γραφής της.
Ποιος είχε την ιδέα της δωρεάς του αρχείου της Μυρσίνης Ζορμπά στο Εργαστήριό σας;
Νοέμβριο του 2021, σε μια πιτσαρία της γειτονιάς του San Lorenzo, στη Via degli Umbri στη Ρώμη, συζητώντας με τη Ζορμπά και τον Λιάκο για το Εργαστήριο που μόλις είχαμε δημιουργήσει, η Μυρσίνη, μετά από μια δεκάλεπτη σιωπή, μου είπε πως θέλει να δωρίσει στο Εργαστήριό μας επιστολές της Κικής Δημουλά που είχε λάβει κατά τη διάρκεια της μακροχρόνιας φιλίας τους. Οι επιστολές παραδόθηκαν μέσα στο «Κουτί με τ’ αγγελούδια», όπως το ονόμασα, από τον Αντώνη Λιάκο στην Αθήνα στις 27 Φεβρουαρίου 2022. Έναν χρόνο αργότερα, όπως πολλοί γνωρίζουν, την ημέρα των τελευταίων γενεθλίων της στις 7 Φεβρουαρίου 2023 η Ζορμπά υπέγραψε τη δωρεά της βιβλιοθήκης και του αρχείου. Η δωρεά, που συνολικά ζύγιζε 997 κιλά, τακτοποιήθηκε τον Δεκέμβριο 2023 στην Αθήνα σε 57 κιβώτια και έφτασε στη Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 2024.
Ποιο είναι το περιεχόμενο του αρχείου, που μετά την ταξινόμηση και την ψηφιοποίηση θα γίνει κτήμα της πανεπιστημιακής έρευνας;
Στη μεταφορά διατηρήσαμε τη «γεωγραφία του αρχείου», δηλαδή τη θέση που είχε το αρχείο μέσα στο σπίτι της. Όχι μόνο δεν ήταν τυχαία η θέση αυτή, αλλά αποτελούσε ένα σύστημα που φαίνεται να είχε υιοθετήσει η Ζορμπά για την τακτοποίηση του υλικού της. Έτσι το αρχείο αποτελείται από πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος, που βρέθηκε στον κεντρικό χώρο της κατοικίας, αποτελεί και το πιο προσωπικό κομμάτι του αρχείου: κείμενα της Ζορμπά, δημοσιεύματα, αυτόγραφα, αδημοσίευτα χειρόγραφα, τετράδια εργασίας, μια πλούσια συλλογή φωτογραφιών που καλύπτει όλη την περίοδο της ζωής της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν η αλληλογραφία της, με τη Ζορμπά ως παραλήπτρια -όπως σας προανέφερα-, τετράδια και κάποια χειρόγραφα (αδημοσίευτα κείμενα κυρίως της νεανικής περιόδου: 1968-1975). Βρήκαμε ημερολόγια (αναφορά στην ιδιωτική ζωή), σημειωματάρια (αναφορά σε πολιτικά, επιστημονικά, φιλοσοφικά ζητήματα, διαβάσματα, προσχέδια και σημειώσεις εργασίας), ατζέντα (όπου σημείωνε ευλαβικά κάθε μέρα όσα είχε να κάνει και αφού τα έκανε, τα διέγραφε). Η παράλληλη ανάγνωση αυτού του υλικού με την αλληλογραφία της Ζορμπά έφερε στην επιφάνεια πολλές λεπτομέρειες της σκέψης, της δράσης και της ζωής της. Το δεύτερο μέρος της δωρεάς, που βρισκόταν στο πατάρι του σπιτιού, αφορά την περίοδο που ήταν υπουργός. Το τρίτο μέρος συλλέχθηκε από το υπόγειο της κατοικίας και πρόκειται για αρχεία που η Ζορμπά δημιούργησε σε όλες τις φάσεις της ζωής της σχετικά με τη δράση της, το συνολικό έργο της. Ο μεγαλύτερος όγκος σχετίζεται με τον «Οδυσσέα», την περίοδο της Ευρωβουλής, το ΕΚΕΒΙ και το «Δίκτυο του Παιδιού». Το τέταρτο μέρος της δωρεάς εμπεριέχει τη βιβλιοθήκη της -περισσότεροι από 4.000 τόμοι- που συλλέχθηκε κυριολεκτικά από όλους τους χώρους της κατοικίας. Υπάρχουν βιβλία για πολιτική σκέψη, πολιτισμικές σπουδές, φιλοσοφία, λογοτεχνία, κινηματογράφο, αρχιτεκτονική, μουσική, γεωγραφία, ιστορία κ.ά. Κάποιοι από τους τόμους θεωρούνται παλαιοί ή ιδιαίτερα σπάνιοι. Ένα σημαντικό μέρος της βιβλιοθήκης αφορά την ιταλική κουλτούρα και ιδιαίτερα τον 20ό αιώνα και την ιταλική μαρξιστική σκέψη. Το πέμπτο μέρος, που μεταφέρθηκε ξεχωριστά, αποτελείται από το ηλεκτρονικό αρχείο της Ζορμπά, σκληρούς δίσκους, περισσότερες από 18 κινητές μονάδες μνήμης (φλασάκια), δεκάδες CD και floppy disks, καθώς και πολλές κασέτες ήχου και βιντεοκασέτες με ομιλίες της ή εμφανίσεις της σε συνέδρια, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Τέλος, η δωρεά εμπεριέχει δύο έργα τέχνης: το πρώτο του Ψυχοπαίδη και το δεύτερο μια μεταξοτυπία του 2003 του Αλέξη Βερούκα με τίτλο «Η συνάντηση».
Γιατί λοιπόν η Μυρσίνη «επέλεξε» να επιστρέψει στη Sapienza 50 χρόνια μετά;
Νομίζω πως θέλησε να υποδείξει μια μέθοδο μελέτης του αρχείου της. Η επιστροφή υποδηλώνει μια στενή και άρρηκτη σχέση που υπάρχει μεταξύ της Sapienza, της Ρώμης και της Ιταλίας από τη μια, και της πολιτικής και επιστημονικής σκέψης της Ζορμπά από την άλλη. Στη Ρώμη βέβαια έφτασε με πολλά εργαλεία, όπως αποκαλύπτεται από τις πρώτες έρευνες στο αρχείο της. Ο Αντώνης Λιάκος επισήμανε μια ομάδα κειμένων που κυκλοφόρησαν πριν από μερικές ημέρες από την Εφημερίδα των Συντακτών σε έναν τόμο που μας αποκαλύπτει μια εξαιρετικά ώριμη γυναίκα, με άποψη και σκέψη συγκροτημένη, βαθιά ενημερωμένη, δραστήρια και γεμάτη ενθουσιασμό να λάβει μέρος σε μια εποχή που είχε πολλές προσδοκίες. Τα κείμενα αυτά θα εκδοθούν και στα ιταλικά και θα προλογίσει ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή Ιταλός διανοούμενος. Απόδειξη της ωριμότητας και του βάθους των σπουδών της Ζορμπά. Αναδεικνύονται κενά που υπήρχαν στη μετάφραση της πολιτικής ορολογίας την περίοδο της Χούντας.
Από την πρώτη τρίμηνη έρευνα του αρχείου τι προκύπτει;
Γνωρίζουμε με βεβαιότητα πως η Ζορμπά ξεκίνησε τη συστηματική μελέτη της μαρξιστικής σκέψης στα τέλη του 1968. Σε μια εγγραφή στο Ημερολόγιό της (27 Φεβρουαρίου 1969) εκφράζει με ιδιαίτερο ενθουσιασμό σκέψεις για τον μαρξισμό και τη φιλοσοφία, ενώ λίγους μήνες αργότερα, στις 3 Σεπτεμβρίου 1969, σημειώνει μια σκέψη της για τον μαρξισμό και τον υπαρξισμό, που προδίδει καλή γνώση του θέματος. Στη Ρώμη όλες αυτές οι γνώσεις και εμπειρίες ωριμάζουν και αποκτούν συγκεκριμένες διαστάσεις. Η ίδια η Ζορμπά φαίνεται να συνειδητοποιεί στην ιταλική πρωτεύουσα την αποστολή της, η οποία αποκτά πλέον ισχυρότερες θεωρητικές βάσεις. Η αλληλογραφία εκείνης της εποχής μάς δίνει πληροφορίες για τη σχέση με τους γονείς της, όπου συχνά η ίδια φαίνεται να αναλαμβάνει τον ρόλο καθοδηγητή. Από την αλληλογραφία με τον Στράτο Δημοτζόγλου που βρίσκεται στην Αγγλία πληροφορούμαστε πως τον Ιανουάριο του 1966 η Ζορμπά ήδη εργαζόταν κάπου, ενώ από την επιστολή που έλαβε τον Οκτώβριο 1972 από την Ιταλίδα φίλη της Sonja Antonini, η οποία στις αρχές των 70s κατοικεί στο Terni της Ιταλίας, επιβεβαιώνουμε την πληροφορία πως η Ζορμπά είχε ήδη από το 1972 κερδίσει την υποτροφία από το ιταλικό κράτος αλλά δεν μπορούσε να μεταφερθεί στη Ρώμη διότι περίμενε να λάβει το διαβατήριό της που η δικτατορία δεν της παρείχε. Τέλος, από τις ημερολογιακές εγγραφές της νεανικής περιόδου φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα αυστηρή με τον εαυτό της, εξαιρετικά οργανωτική, εργατική και μεθοδική, ενώ φαίνεται πως αισθανόταν έντονη καταπίεση μέσα στο περιβάλλον της, στο πανεπιστήμιο, στο χουντικό καθεστώς όπου βρισκόταν. Έτσι η άφιξη στη Ρώμη αποτελεί για την ίδια την πρώτη επαφή, ως ενήλικη πολίτης και ως γυναίκα, με μια κοινωνία δημοκρατική, της πολιτικού, της εκδότριας, της μεταφράστριας, της γυναίκας Μυρσίνης Ζορμπά.
