Η σοβιετική σημαία, που υψώθηκε στο Ράιχσταγκ στις 7 Μαΐου 1945, σηματοδότησε την οριστική συντριβή του ναζιστικού κράτους, του καθεστώτος που συνδέθηκε με φρικαλέα εγκλήματα πολέμου και χρησιμοποίησε βιομηχανική τεχνολογία για τη μαζική εξόντωση ανθρώπων. Η νίκη της 7ης Μαΐου ήταν μια μεγάλη νίκη για την ανθρωπότητα, νίκη στην οποία συνέβαλαν όχι μόνο οι στρατοί των συμμαχικών δυνάμεων, αλλά και το γιγάντιο αντιφασιστικό κίνημα των λαών της Ευρώπης.
Συντηρητισμός, μιλιταρισμός, εθνικισμός
Πώς παράγεται ο φασισμός είναι λίγο πολύ κατανοητό. Στις ρίζες του βρίσκεται πρώτα από όλα η αντιδραστική ιδεολογία: η αντίθεση σε κάθε φιλελεύθερη ή ριζοσπαστική κοινωνική μεταβολή, η νοσταλγία ενός συντηρητικού συστήματος του παρελθόντος και η προσήλωση στις παλιές αξίες και προκαταλήψεις. Ένα δεύτερο στοιχείο είναι η λαγνεία του μιλιταρισμού: η ψυχική έξαρση για τον στρατό, την αστυνομία, τις ένστολες παραστρατιωτικές συμμορίες, κάθε σχηματισμό που έχει ως στόχο την άσκηση βίας στον «εχθρό», είτε εξωτερικό είτε εσωτερικό. Το τρίτο στοιχείο είναι ο εθνικισμός. Τα χαρακτηριστικά αυτά δείχνουν ότι στην πραγματικότητα ο φασισμός, σε όλες τις μορφές του, δεν είναι καθόλου «αντισυστημικός». Είναι συστημικότερος και από το ίδιο το σύστημα.
Οπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, αυτός ο συνδυασμός αντιλήψεων δεν παράγει απαραιτήτως φασισμό. Χρειάζονται και άλλοι παράγοντες για να σπρώξουν τα πράγματα προς τα εκεί. Την περίοδο του Μεσοπολέμου οι παράγοντες αυτοί ήταν δύο: πρώτον, μια Ευρώπη πληγωμένη από τον πόλεμο. Οι εθνικές ταπεινώσεις και η βαρβαρότητα της μεταπολεμικής τάξης πραγμάτων έσπειραν παντού απογοήτευση. Νικητές και ηττημένοι βούλιαξαν στο τέλμα. Τα εκατομμύρια των απόστρατων υπήρξαν μια μεγάλη δεξαμενή για τη συγκρότηση φασιστικών κινημάτων μαζικής βάσης. Ο δεύτερος παράγοντας ήταν η Μεγάλη Κρίση: μια κρίση πρωτοφανής, καταστροφική για τη ζωή και τις προσδοκίες των μεσαίων και των χαμηλότερων μεσαίων στρωμάτων.
Και στήριξη από τον καπιταλισμό
Αλλά και πάλι αυτά δεν θα αρκούσαν για να ωθήσουν τον φασισμό στην εξουσία, πρώτα στην Ιταλία και αργότερα στη Γερμανία. Το καθοριστικό ήταν η αμέριστη στήριξη των δυνάμεων του καπιταλισμού στα φασιστικά κινήματα προκειμένου να αντιμετωπιστεί το φάντασμα που πλανιόταν πάνω από την Ευρώπη: η κοινωνική εξέγερση, η κινητοποίηση της εργατικής τάξης, ο μπολσεβικισμός. Έτσι εξηγείται πώς η αστική εξουσία παραδόθηκε τόσο εύκολα στον Μουσολίνι: Είχε 40.000 καθάρματα στρατολογημένα, ήταν ο μόνος που μπορούσε να βάλει τάξη στις απεργίες, δεν θα πείραζε να τον αφήσουν για 6 μήνες στην εξουσία και μετά θα τον πέταγαν έξω - άλλο αν το σχέδιο δεν πήγε ακριβώς έτσι. Ακόμα πιο σοβαρά και συστηματικά έγιναν τα πράγματα με τον Χίτλερ. Του χάρισαν τα δάνεια, επιδότησαν την πολεμική βιομηχανία του και το 1938, όταν ήταν πια έτοιμος, του έκαναν και μια συνθήκη ειρήνης ώστε να στραφεί προς τα ανατολικά και να απαλλάξει την Ευρώπη από την μπολσεβίκικη απειλή. Ούτε αυτό πήγε ακριβώς έτσι, όπως γνωρίζουμε. Αλλά αυτό δεν σημαίνει κάτι. Στη συνείδηση των φιλήσυχων ακροδεξιών ανθρώπων, αυτών που πιστεύουν ότι η Χούντα έκανε δρόμους και ότι επί Μουσολίνι τα τρένα έφευγαν στην ώρα τους, ο σοβιετικός κομμουνισμός είναι συνδεδεμένος με εμφύλιο πόλεμο, λοιμό και αναγκαστική κολεκτιβοποίηση, ενώ ο χιτλερικός ναζισμός με βιομηχανική ανάπτυξη, ροδομάγουλη μεσαία τάξη και ησυχία στους δρόμους. Δεν είναι λίγο αυτό.
Ο αντιφασισμός θα είναι πάντα εδώ
Δεν είναι λίγο, γιατί μπορεί ο φασισμός, ως πραγματική απειλή για την ανθρωπότητα, να εξαλείφθηκε το 1945, οι συνθήκες, όμως, που τον δημιούργησαν υπάρχουν ακόμα. Η ολοκληρωτική αδυναμία της Ευρώπης να εξασφαλίσει ένα βιώσιμο μέλλον για τις κοινωνίες της, η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα παράγουν συντηρητισμό, εσωστρέφεια, περιχαράκωση και ένα πρωτόγονο μίσος απέναντι στους αδύναμους, που τείνει να παραδώσει την ήπειρο στην Ακροδεξιά. Μια Ακροδεξιά ίσως πιο κοσμοπολίτικη και ευέλικτη σε σχέση με τις φάλαγγες, τις στολές και τα λάβαρα της δεκαετίας του ’30, αλλά το ίδιο σκοτεινή και απειλητική για τις ανθρώπινες αξίες.
Η απάντηση πρέπει να είναι και τώρα η μάχη για την ειρήνη, τη Δημοκρατία, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την αλληλεγγύη, την κοινωνική δικαιοσύνη. Στην πορεία της Ιστορίας ο φασισμός μπορεί να μεταλλάσσεται, να μεταμφιέζεται, να κρύβεται, να αρνείται τον εαυτό του. Αλλά ο αντιφασισμός θα είναι πάντα εδώ και θα πολεμάει με το καθαρό του πρόσωπο και τις πολύχρωμες σημαίες του. Για έναν καλύτερο κόσμο, για μια ανθρώπινη ανθρωπότητα.
