Στον Αϊνστάιν αποδίδεται -μάλλον λανθασμένα- η φράση «αν είχα μια ώρα για να λύσω ένα πρόβλημα, θα περνούσα 55 λεπτά στοχαζόμενος το πρόβλημα και 5 λεπτά σκεπτόμενος λύσεις».
Αυτό δεν συμβαίνει στη συζήτηση για το ελληνικό παραγωγικό μοντέλο. Διατυπώνονται κοινοτοπίες για «την ανάγκη σύνδεσης των σπουδών με τις ανάγκες της αγοράς», την αναντιστοιχία των προγραμμάτων σπουδών με τις ανάγκες της παραγωγής και, ακόμη χειρότερα, επιχειρήματα όπως «τι θα τους κάνουμε τόσους επιστήμονες / μηχανικούς / γιατρούς κ.ο.κ.» (δεν αναρωτιώνται όμως τι θα τους κάνουμε τόσους υδραυλικούς, ψυκτικούς κ.λπ.).
Στην κοινά αποδεκτή παραδοχή ότι η χαμηλή ανταγωνιστικότητα οφείλεται στο χαμηλό επίπεδο καινοτομικής δραστηριότητας, η συζήτηση παραδόξως στρέφεται στα δημόσια πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα και όχι στις επιχειρήσεις.
Ας δούμε τα δεδομένα.
1. Τα δημόσια ελληνικά πανεπιστήμια διακρίνονται στο σύνολό τους στο κορυφαίο 10% των διεθνών κατατάξεων[i], επίδοση που δεν πλησιάζει κανείς άλλος τομέας της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, ούτε βέβαια τα ιδιωτικά κολέγια.
2. Η χώρα μας υστερεί συνολικά στις δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α, η σύγχρονη οργανωμένη μορφή καινοτομικής δραστηριότητας αιχμής), με 1,27% του ΑΕΠ, έναντι 2,14% στην Ε.Ε για το 2019 (ορισμένες μικρές χώρες έχουν πολλαπλάσιες επιδόσεις). Βλέπουμε έναν πρωτοφανή δυισμό: οι δαπάνες Ε&Α στα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα ανήλθαν το 2019 στο 0,68% του ΑΕΠ πλησιάζοντας το 0,70% του ευρωπαϊκού μέσου όρου, ενώ ο ιδιωτικός τομέας ακολουθεί με 0,59% του ΑΕΠ, λιγότερο από το μισό του 1,42% που είναι ο ευρωπαϊκός μέσος όρος[ii].
3. Σε αντίθεση με τις ελληνικές επιχειρήσεις, τα δημόσια πανεπιστήμια διακρίνονται στα ανταγωνιστικά προγράμματα Ε&Κ της Ε.Ε, και πρωταγωνιστούν στα εγχώρια. Οι ξένες επιχειρήσεις αξιοποιούν το ερευνητικό δυναμικό των δημόσιων ελληνικών πανεπιστημίων, όχι οι ελληνικές.
4. Οι απόφοιτοι των δημόσιων ελληνικών πανεπιστημίων αξιοποιούνται από ξένα πανεπιστήμια και επιχειρήσεις με αμοιβές πολλαπλάσιες από αυτές που προσφέρουν οι ελληνικές επιχειρήσεις.
5. Οι χώρες με υψηλότερο ποσοστό αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης έχουν και υψηλότερο κατά κεφαλή εισόδημα και οι απόφοιτοι έχουν υψηλότερα εισοδήματα από τον μέσο όρο.
Ο κατάλογος θα μπορούσε να είναι μακρύτερος, με τις διακρίσεις των Ελλήνων ερευνητών και την αποδοτικότητα των ελληνικών πανεπιστημίων σε σύγκριση με τη χρηματοδότηση, τις υποδομές κ.λπ.
Φτηνοί στο αλεύρι και ακριβοί στα πίτουρα
Είναι προφανές ότι ο «αδύναμος κρίκος» του Ελληνικού Συστήματος Καινοτομίας δεν είναι το δημόσιο ακαδημαϊκό σύστημα, αλλά ο παραγωγικός τομέας –δημόσιος και ιδιωτικός– που αδυνατεί να αξιοποιήσει το ερευνητικό δυναμικό, τα ερευνητικά αποτελέσματα και το ανθρώπινο δυναμικό που παράγει το δημόσιο ελληνικό πανεπιστήμιο.
Η κοντόθωρη επιχειρηματική νοοτροπία δεν επενδύει σε μέσο-και-μακροπρόθεσμες καινοτομικές δραστηριότητες. Οι σποραδικές επενδύσεις στην τεχνολογία αφορούν κυρίως την παραγωγική διαδικασία –με στόχο τη μείωση του κόστους– και όχι στη δημιουργία νέας αξίας μέσω της Ε&Α και του σχεδιασμού νέων προϊόντων. Δυστυχώς, αυτή η συμπεριφορά χαρακτηρίζει τις μεγάλες επιχειρήσεις περισσότερο από ό,τι στο παρελθόν.
Αυτή η συμπεριφορά οφείλεται στην εξαιρετικά στρεβλή αντίληψη ότι η ανταγωνιστικότητα κρίνεται από το κόστος και όχι από την αξία των προϊόντων και των υπηρεσιών. Η αντίληψη αυτή ενθαρρύνεται και οι αδιέξοδες πρακτικές ενισχύονται από τις πολιτικές λιτότητας και απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων, που ενθαρρύνει τις επιχειρήσεις να επιδιώκουν την αύξηση της παραγωγικότητας μέσω της συμπίεσης του εργατικού κόστους, αντί να επενδύσουν στη δημιουργία αξίας και να προσλάβουν επιστήμονες με αξιοπρεπείς μισθούς. Πρόκειται για τη θλιβερή λογική «φτηνοί στο αλεύρι και ακριβοί στα πίτουρα».
Μόνο αν αναγνωρίσουμε την πραγματικότητα θα μπορέσουμε να την αντιμετωπίσουμε. Η πρόκληση είναι πολλαπλάσια από ό,τι σε προηγούμενες περιόδους, καθώς ζούμε σε εποχή ριζικής τεχνολογικής αλλαγής. Οι αλλαγές στην απασχόληση, την παραγωγή, την καθημερινότητα θα είναι δραματικές και ορμητικές. Η αδυναμία να αξιοποιηθεί το ανθρώπινο δυναμικό για δημιουργία νέας αξίας και την παραγωγή λύσεων στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις θα οδηγήσει σε ταχεία διολίσθηση της χώρας, όξυνση των ανισοτήτων και επιδείνωση της ποιότητας ζωής.
Η πραγματική επιχειρηματικότητα αφορά στην αξιοποίηση της ανθρώπινης δημιουργικότητας για την επίλυση κρίσιμων προβλημάτων, την ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών με δίκαιο και κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνο τρόπο. Αντιμετωπίζουμε όμως το παράδοξο το ανθρώπινο δυναμικό, ειδικά το νέο, να διαθέτει περισσότερες γνώσεις και ικανότητες από ό,τι μπορεί να αξιοποιήσει το παραγωγικό δυναμικό και ταυτόχρονα να χρειαζόμαστε ακόμη περισσότερες.
Ουσιαστική αναπτυξιακή πολιτική
Υπάρχουν πραγματικές δυνατότητες. Πληθαίνουν οι νεοφυείς επιχειρήσεις και οι κοοπερατίβες έντασης γνώσης και δημιουργικότητας που δημιουργούνται από νέους επιστήμονες και δημιουργούς, δίπλα σε λίγες δυναμικές και πρωτοπόρες –κυρίως μικρομεσαίες– μονάδες. Βέβαια, αντί να πανηγυρίζουμε (που χαρίζουνε μια «χρυσοτόκο όρνιθα») κάθε φορά που πωλείται μία από τις παραπάνω σε ξένες επιχειρήσεις, πρέπει να φροντίζουμε να αναπτύξουμε ένα συνεκτικό παραγωγικό οικοσύστημα, που θα ευνοεί την ανάπτυξή τους δίχως εξαρτήσεις.
Η ουσιαστική αναπτυξιακή πολιτική να ενισχύει τις πραγματικά καινοτομικές δραστηριότητες που βασίζονται στην απασχόληση του υψηλού επιπέδου δυναμικού που παράγει το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, ενθαρρύνοντας και υποστηρίζοντας τις αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας, τους υψηλούς μισθούς και προσφέροντας υψηλού επιπέδου δημόσιες υπηρεσίες και υποδομές. Αντί για στενά κλαδική πολιτική απαιτείται η ενίσχυση των καινοτομικών δραστηριοτήτων και της δικτύωσης και συνεργασίας σε όλους τους κλάδους, με κριτήριο τη δημιουργία αξίας κατά μήκος αλυσίδων αξίας.
Η βλακώδης πολιτική έχει μέχρι σήμερα το αποτέλεσμα να επενδύουμε για το όφελος άλλων κοινωνιών και οικονομιών. Η λύση δεν είναι να υποβαθμίσουμε το δημόσιο πανεπιστήμιο, όπως επιδιώκει η σημερινή κυβέρνηση. Η αντιστροφή της κατάστασης απαιτεί άλλη νοοτροπία και αξίες. Επένδυση στον ανθρώπινο παράγοντα, στη δημιουργική ικανότητα των ανθρώπων ώστε να αξιοποιήσουν και να στρέψουν την τεχνολογική αλλαγή, δημιουργώντας πραγματική αξία, για τις κοινωνικές ανάγκες.
Σε αυτή την κατεύθυνση, οι γόνιμοι άξονες πολιτικής είναι οι εξής:
- Στοχευμένη ενίσχυση της απασχόλησης επιστημονικού και τεχνικού δυναμικού σε δραστηριότητες έρευνας και ανάπτυξης, καινοτομίας και εξωστρέφειας σε δημόσιες και ιδιωτικές επιχειρήσεις, με ιδιαίτερη μέριμνα για τις μικρομεσαίες.
- Πλέγμα στήριξης των συνεταιρισμών και νεοφυών επιχειρήσεων έντασης γνώσης καθώς είναι οι πιο κατάλληλοι φορείς εισαγωγής νέας παραγωγικής κουλτούρας με έμφαση στην προστιθέμενη αξία και τη μακροπρόθεσμη προοπτική.
- Ενίσχυση ενδιάμεσων μηχανισμών και συμπράξεων με τη συμμετοχή ΜμΕ, πανεπιστημίων και παραγωγικών φορέων σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο με μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο πρόγραμμα δράσης στους τομείς της Ε&Α, τεχνολογικής υποστήριξης και εξωστρέφειας.
- Μηχανισμούς αξιοποίησης του ερευνητικού δυναμικού με στρατηγικό ρόλο, όχι απλώς τη «μεταφορά τεχνολογίας» αλλά και τον δίκαιο καταμερισμό του οφέλους στη δημόσια επένδυση στην έρευνα και την εκπαίδευση, για τις επόμενες γενιές.
- Συνεκτική πολιτική αλλαγή της παραγωγικής και επιχειρηματικής κουλτούρας.
Δίχως μια συστηματική πολιτική μακροπρόθεσμης επένδυσης στον άνθρωπο και τις δημιουργικές και κριτικές ικανότητές του, η χώρα θα υστερήσει ακόμη περισσότερο, καθώς η Ευρώπη προσπαθεί να επιταχύνει το βήμα της στον διεθνή πολυ-πολικό ανταγωνισμό.
[i] https://www.timeshighereducation.com/world-university-rankings/2021/world-ranking#!/page/0/length/25/sort_by/rank/sort_order/asc/cols/stats
[ii] https://www.dianeosis.org/2021/02/erevna-kai-kainotomia-stin-ellada/
---------
* Ο Γ. Σταμπουλής είναι επίκουρος καθηγητής Διοίκησης, Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
