Τι σχέση έχει η ρητορική με την επιστήμη; Πριν τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, η ρητορική νοούταν ως ένα σύνολο πρακτικών που είχαν στόχο να πείσουν το ακροατήριο (Γοργίας) ή η δυνατότητα εξέτασης πολλών διαφορετικών πλευρών σε ένα ζήτημα (Πρωταγόρας). Σε πολιτικό επίπεδο, ο Ισοκράτης υποστήριζε ότι η ευγλωττία αποτελούσε απαραίτητο εφόδιο για τη συμμετοχή στα κοινά. Με τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα σημειώθηκαν κάποιες σημαντικές αλλαγές. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι η ρητορική ήταν ένα εργαλείο ανακάλυψης για τη διατύπωση σημαντικών θέσεων. Ο Πλάτων, από την άλλη, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη διαλεκτική. Ο στόχος ενός επιχειρήματος ήταν η εύρεση και εδραίωση της αλήθειας. Οτιδήποτε άλλο οδηγούσε στη χειραγώγηση και εξαπάτηση. Πώς μπορεί, όμως, να εδραιωθεί η αλήθεια με βεβαιότητα; Αυτό είναι και το πιο κεντρικό ερώτημα στην ιστορία της φιλοσοφίας της επιστήμης.
Συμπληρωματικά με το παραπάνω ερώτημα, προκύπτει και ένα επιπλέον: Ποιοι/ες μπορούν να εκφέρουν τον λόγο της αλήθειας; Η πλατωνική θεώρηση του κόσμου δεν αφήνει χώρο σε όλους και όλες. Αφήνει χώρο μόνο στους/στις ειδήμονες. Οι ειδήμονες μόνο μπορούν να εκφέρουν τον λόγο της αλήθειας με βεβαιότητα. Δεν υπάρχει δημοκρατική οδός προς την εύρεση της αλήθειας. Η ειδημοσύνη βρισκόταν ανέκαθεν σε μια διαρκή ένταση με τις δημοκρατικές διαδικασίες. Η πεποίθηση ότι οι ειδήμονες γνωρίζουν καλύτερα από τον γενικό πληθυσμό είναι τόσο εδραιωμένη και αυτονόητη όσο και ότι η αλήθεια δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα δημοκρατικών διαδικασιών και αντιπαραθέσεων. Ακόμη και όταν προκύπτουν επιστημονικές αντιπαραθέσεις στον δημόσιο χώρο, η βασική πεποίθηση είναι ότι μόνο το ένα μέρος της αντιπαράθεσης μπορεί να έχει δίκιο και ότι ο τελικός κριτής είναι η επιστημονική κοινότητα.
Αν δούμε την ιστορία των επιστημών, θα διαπιστώσουμε ότι η αλήθεια επικρατεί πάντα μέσω ρητορικής. Σε κάθε εποχή υπάρχουν κριτήρια συναίνεσης μεταξύ των ανθρώπων που επιχειρούν να περιγράψουν και να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα. Η διαρκής εναλλαγή των κριτηρίων αποτελεί ένδειξη της ιστορικότητας που έχουν και ότι δεν μπορεί να υπάρξει αυτή η οριακά εξωανθρώπινη πλατωνική θεώρηση της αλήθειας. Κάθε εποχή έχει τους κανόνες της και οι κανόνες ορίζουν το αποτέλεσμα. Δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση που η αλήθεια να μην προέκυψε μέσα από διαδικασίες συναίνεσης και ρητορικής. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και ο επιστημονικός λόγος έχει τους δικούς του κανόνες. Προκειμένου να δημοσιευτεί μια εργασία σήμερα, οι συγγραφείς οφείλουν να πείσουν τους κριτές ενός περιοδικού, τους αναγνώστες τους και την ευρύτερη επιστημονική κοινότητα. Ακολουθούν κανόνες που έχουν μια συγκεκριμένη ιστορικότητα και που σε άλλες εποχές δεν θα είχαν θέση. Αυτό τι σημαίνει; Σημαίνει ότι η αλήθεια είναι σχετική και ο καθένας και η καθεμία μπορεί να λέει ό,τι νομίζει; Ο καθένας και η καθεμία μπορεί να διατυπώνει όποια αλήθεια κρίνει ότι ισχύει αλλά η τελική κρίση θα δοθεί μέσα από σύνθετες κοινωνικές διαδικασίες, που είναι αρκετά δύσκολο να κατηγοριοποιηθούν.
Θα αναφερθούμε σε ένα παράδειγμα από την ιστορία του πειραματισμού, καθώς το πείραμα αποτελεί ίσως την πιο θεμελιώδη μεθοδολογική αρχή των σύγχρονων επιστημών. Ο Ισαάκ Νεύτων είχε παρουσιάσει σε μια εργασία του το 1672 το περίφημο Κρίσιμο Πείραμα. Το πείραμα το συμπεριέλαβε αρκετά χρόνια αργότερα στο σημαντικό βιβλίο του Οπτική (1704). Τι ήταν αυτό το πείραμα; Το Κρίσιμο Πείραμα συνίστατο στη διάταξη δύο πρισμάτων με τέτοιο τρόπο ώστε μια ακτίνα φωτός να περνάει μέσα από το πρώτο πρίσμα, να αναλύεται στα επτά χρώματα και στη συνέχεια μόνο μία από τις χρωματικές ακτίνες που παράγονταν από την πρώτη διάθλαση να διαθλάται δεύτερη φορά. Αν η παραδοσιακή αριστοτελική θεωρία για την πρωταρχική φύση του φωτός ήταν σωστή, τότε η δεύτερη διάθλαση θα προκαλούσε αλλαγή στο χρώμα. Το χρώμα δεν άλλαξε, κάτι που έδειχνε ότι το λευκό φως ήταν μείγμα ακτίνων διαφορετικού χρώματος. Το πείραμα έδειχνε ότι οι ακτίνες διατηρούσαν το χρώμα τους όταν διέρχονταν από δεύτερο πρίσμα και κάθε ακτίνα είχε συγκεκριμένο βαθμό διαθλαστικότητας. Αυτή η παρατήρηση οδήγησε τον Νεύτωνα σε δύο συμπεράσματα. Πρώτον, υπήρχε αναλογία μεταξύ διαθλαστικότητας και χρώματος. Δεύτερον, το λευκό φως ήταν ετερογενές μείγμα διαφορετικών χρωμάτων. Το δεύτερο συμπέρασμα προκάλεσε επανάσταση στην επιστήμη της οπτικής. Ο Νεύτων υποστήριζε ότι όλα τα ανακάλυψε με ένα μοναδικό πείραμα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ψεύδεται. Θα ήταν πιο ευγενικό να πούμε ότι ο Νεύτων ακολούθησε μια διαφορετική ρητορική πειθούς, αξιοποιώντας την υστεροφημία του και το γεγονός ότι είχε την υποστήριξη ενός τεράστιου δικτύου συνεργατών και υποστηρικτών. Αρκετοί δεν ήταν καν πειραματιστές.
Το ενδιαφέρον είναι ότι όσοι επιχείρησαν να αναπαράγουν τα αποτελέσματα του Κρίσιμου Πειράματος του Νεύτωνα απέτυχαν και ισχυρίστηκαν ότι ο Νεύτων δεν έπρεπε να καταλήξει στα συμπεράσματα που κατέληξε. Οι απαντήσεις του Νεύτωνα ήταν ότι δεν μπορούσαν να αναπαράγουν το Κρίσιμο Πείραμα γιατί δεν είχαν καλά πρίσματα, όπως στη Βρετανία, ή υπονοούσε ότι δεν ήταν επιδέξιοι πειραματιστές, όπως ήταν εκείνος. Αρκετοί αναρωτήθηκαν: Ποια είναι καλά πρίσματα; Και η απάντηση του Νεύτωνα ήταν αποστομωτική: Εκείνα που αναπαράγουν τα αποτελέσματα του δικού μου Κρίσιμου Πειράματος! Οτιδήποτε δεν ήταν σύμφωνο με τα δικά του συμπεράσματα, το χαρακτήριζε υπόθεση και αβεβαιότητα. Κάποιος εύλογα θα πει: Ωραία όλα αυτά αλλά ο Νεύτων, τελικά, είχε δίκιο. Δεν είναι έτσι. Με τους όρους της εποχής, ο Νεύτων παραβίασε διάφορες μεθοδολογικές αρχές και, αν δεν είχε τη φήμη που είχε ήδη αποκτήσει, το λογικό θα ήταν να μην γίνει αποδεκτό το τελικό του συμπέρασμα. Υποστήριζε, για παράδειγμα, ότι το φως έχει σωματιδιακή και όχι κυματική φύση και πως αυτό αποδεικνυόταν από το πείραμα που έκανε. Δυστυχώς για τον Νεύτωνα, αυτό δεν αποδεικνυόταν με το πείραμα που έκανε. Ακόμη και σήμερα, το πείραμα του Νεύτωνα το χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τη συμπεριφορά του φωτός αλλά όχι τη φύση του.
Οι διαδικασίες θεμελίωσης της «αλήθειας» είναι αρκετά σύνθετες και στον πυρήνα τους είναι πρωτίστως κοινωνικές. Ο Νεύτων μπορεί να παρουσιάζεται με έναν θεϊκό τρόπο αλλά επικράτησε μέσα από κοινωνικές διαδικασίες και όχι «πλατωνικά». Οι κοινωνικές διαδικασίες νομιμοποιούν τους ειδήμονες ως προασπιστές της αλήθειας και με αυτόν τον τρόπο κανονικοποιούν και την αλήθεια που εκφέρουν. Η ένταση μεταξύ δημοκρατίας και ειδημοσύνης δεν πρόκειται να λυθεί. Για κάποιες περιπτώσεις, ίσως και να μην πειράζει. Αυτό που σίγουρα πειράζει είναι να θεωρούμε ότι δεν υπάρχει κάτι που πρέπει να λυθεί.
