ΕΥΗ ΓΚΟΤΖΑΡΙΔΗ, Η ζωή και ο θάνατος του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ένας ειρηνιστής στη δίνη του εμφύλιου διχασμού, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2023, σελ. 496
Η βιογραφία του Γρηγόρη Λαμπράκη που συνέθεσε η Εύη Γκοτζαρίδη αποτελεί ένα συναρπαστικό ταξίδι στη ζωή ενός ανθρώπου που άφησε εποχή στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύεται όχι μόνο η προσωπική πορεία του Λαμπράκη, από τη νεανική του ηλικία έως τον τραγικό θάνατό του, στις 22 Μαΐου 1963, αλλά και τα σημαντικότερα γεγονότα της εποχής που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα του.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στα νεανικά χρόνια του Λαμπράκη. Με μια ευαίσθητη προσέγγιση, η συγγραφέας μεταφέρει τον αναγνώστη στις ταπεινές καταβολές ενός παιδιού μιας πολύτεκνης οικογένειας, ριζωμένης στην Κερασίτσα της ορεινής Αρκαδίας. Στην επίμονη προσπάθειά του να διακριθεί στις σπουδές και στον αθλητισμό, χωρίς να επιδεικνύει κάποια ιδιαίτερη έφεση για την πολιτική και το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στη μάλλον συμπτωματική ή περισσότερο αξιακή σύνδεση του Λαμπράκη με την ΕΔΑ και τον κόσμο της Αριστεράς στη μετεμφυλιακή Ελλάδα. Το πιο ενδιαφέρον μέρος του βιβλίου εστιάζει στην ενεργή στράτευσή του ως κορυφαίου ακτιβιστή στην υπόθεση της ειρήνης, μια πορεία που τον καθιέρωσε μετά την τραγική δολοφονία του ως πνευματικό πρότυπο για δεκάδες χιλιάδες προοδευτικούς νεολαίους, που αποφάσισαν να στρατευθούν στον δρόμο του.
Όπως σωστά παρατηρεί η συγγραφέας, το 1958 αποδείχτηκε χρονιά καθοριστικής σημασίας για τη σταδιακή διολίσθηση της χώρας στον δρόμο του αυταρχισμού και των απανωτών παραβιάσεων της δημοκρατικής νομιμότητας, οι οποίες, εννιά χρόνια αργότερα, οδήγησαν στην επιβολή της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών. Οι εκλογές της 11ης Μαΐου 1958, που ανέδειξαν την ΕΔΑ αξιωματική αντιπολίτευση, σήμαναν συναγερμό για το συντηρητικό πολιτικό κατεστημένο. Με αφορμή τον «κομμουνιστικό κίνδυνο», το επίσημο κράτος και το παρακράτος συνήψαν μια σιωπηρή συμμαχία. Μέσα από το βιβλίο απεικονίζεται όλος αυτός ο εσμός των παρακρατικών οργανώσεων, βιογραφούνται οι αδίστακτοι εκτελεστές που ενεργούσαν με την ανοχή και την παρότρυνση ντόπιων και ξένων πατρόνων.
Σε μια εποχή που «ο αντικομμουνισμός στην Ελλάδα ήταν τόσο εκδικητικός που δεν άφηνε χώρα για την παραμικρή ηθική ευπρέπεια», δύο ήταν οι κύριοι σταθμοί που οδήγησαν στο ξεχαρβάλωμα της νομιμότητας: Προηγήθηκαν οι εκλογές «βίας και νοθείας» που διενεργήθηκαν τον Οκτώβριο του 1961, εκλογές στις οποίες «ψήφισαν ακόμα και τα δέντρα» και οδήγησαν, με πρωτοβουλία του παρακρατικού συρφετού, στην πρόσκαιρη ανανέωση της πρωθυπουργικής θητείας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, κατοπινού μας «εθνάρχη»... Η εκτροπή αυτή οδήγησε σε μια αλληλουχία γεγονότων που τελικά επισφραγίστηκε από την πολιτική δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη.
Η συγγραφέας διαθέτει άριστη γνώση της βιβλιογραφικής παραγωγής που σχετίζεται με το βίο και τη δράση του Λαμπράκη. Το βιβλίο της δεν αποτελεί ένα αναμάσημα περιστατικών, καθώς η ίδια προσφέρει νέα τεκμήρια που προκύπτουν από έρευνα σε ημεδαπές και αγγλόφωνες αρχειακές συλλογές, αλλά και μια νέα θεώρηση των πολιτικών εξελίξεων της δεκαετίας του ’60 μέσα από τη βιογραφία του Λαμπράκη.
Ιδιαίτερα σημαντική θεωρώ την ανάλυση της Γκοτζαρίδη για τη στράτευση του Λαμπράκη στο κίνημα ειρήνης, ένα κίνημα που συμπορευόταν με τις προκλήσεις της εποχής και αντιπάλευε την ψυχροπολεμική υστερία και την εξάπλωση των πυρηνικών όπλων που είχαν απλωθεί σε όλο τον πλανήτη. Στο κίνημα αυτό συμπορεύτηκαν ανυστερόβουλα εκατοντάδες διανοούμενοι και φωτεινές προσωπικότητες από τις πιο διαφορετικές χώρες και με τις πλέον διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις. Οι όποιες προσπάθειες «καπελώματος» του ισχυρού ειρηνιστικού κινήματος δεν αναιρούν την επικαιρότητα και τη σημασία του ως τρόπου πολιτικής δράσης εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.
Μέσα από την ανάλυση των τελευταίων κεφαλαίων, η συγγραφέας αναδεικνύει ιδιαίτερα εμπεριστατωμένα το κλίμα που επικρατούσε στον πλανήτη την περίοδο της κρίσης των πυραύλων, τον ανορθόδοξο πόλεμο, τα σχέδια Stay-Behind και Gladio που μεθόδευσαν οι μυστικές υπηρεσίες της Δύσης για την περίπτωση που η πορεία ορισμένων δυτικών χωρών «ξέφευγε» από τα όρια που οι ίδιες χάραξαν.
Στην περίπτωση της Ελλάδας αναδύονται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου όχι μόνο ο τρόπος λειτουργίας των επίσημων κατασταλτικών μηχανισμών αλλά και ο πολυδαίδαλος παρακρατικός εσμός (ΙΔΕΑ, Γενική Διεύθυνση Εθνικής Ασφάλειας, ΕΚΟΦ, Υπηρεσία Πληροφοριών, «Καρφίτσα»), τα στελέχη και τα εκτελεστικά τους όργανα (Γεωργαλάς, Φον Γιοσμάς, Γκοτζαμάνης και τόσοι άλλοι) που δρούσαν ανενόχλητοι ξεκοκαλίζοντας εκατομμύρια κονδυλίων από τα ταμεία της χώρας. Ακόμα και σε αυτές τις ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες, όπου ο παρακρατικός συρφετός δρούσε ανενόχλητος, αναδεικνύεται η τίμια στάση των τότε ανακριτών, η «αυτιστική» προσήλωσή τους στην εκτέλεση των καθηκόντων τους, παρά τις παρεμβάσεις και τις πιέσεις που ασκούσαν επιφανείς πολιτικοί και δικαστικοί παράγοντες.
Η Γκοτζαρίδη στην αφήγησή της είναι ειλικρινής. Δεν αποσιωπά τις αντιφάσεις της ελληνικής Αριστεράς, την υποβόσκουσα σύγκρουση των ντόπιων στελεχών με τα στελέχη που επόπτευαν τη δράση της από το εξωτερικό. Τη δυσαρέσκεια του Λαμπράκη για την αρτηριοσκληρωτική πολιτική που επιχειρούσε να επιβάλει στην ΕΔΑ το καθοδηγητικό κέντρο του Βουκουρεστίου, ακόμα και τις σκέψεις του για ενδεχόμενη μεταπήδηση στην Ένωση Κέντρου.
Στα θετικά του βιβλίου πρέπει να καταλογιστεί η στρωτή και άψογη γλώσσα του. Στα αρνητικά μάλλον η απουσία μεσότιτλων, με συνέπεια οι μεταβάσεις από το ένα θέμα στο άλλο να αποπροσανατολίζουν σε αρκετές περιπτώσεις τον αναγνώστη.
Σε κάθε περίπτωση, Η ζωή και ο θάνατος του Γρηγόρη Λαμπράκη είναι ένα βιβλίο που καθηλώνει τον αναγνώστη με την εμβληματική του αυθεντικότητα. Προβάλλει όχι μόνο τη σημασία του «ιπποκρατικού γιατρού» και του «οραματιστή» Λαμπράκη στη νεότερη ελληνική και παγκόσμια ιστορία αλλά και την αξία των δημοκρατικών θεσμών και των ατομικών ελευθεριών σε μια εποχή που η σημασία τους υποτιμάται ή αμφισβητείται επανειλημμένα από τα διάφορα εξουσιαστικά παράκεντρα και τη σημερινή κυβέρνηση της Ελλάδας.
* Ο Κώστας Τσίβος είναι επίκουρος καθηγητής σύγχρονης ιστορίας στο Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Καρόλου της Πράγας και μεταφραστής.
