Της Ευγενίας Μπογιάνου
6 Σεπτεμβρίου 1958. Με αφορμή τον εορτασμό των γενεθλίων του ογδοντάχρονου αρχιτέκτονα Χάινριχ Φέμελ, ο Χάινριχ Μπελ, σε ένα από τα συγκλονιστικότερα έργα της μεταπολεμικής Γερμανίας, το «Μπιλιάρδο στις εννιάμισι», γράφει ένα σύνθετο πολυφωνικό μυθιστόρημα για τα όρια και τις δυνατότητες της μνήμης, την ενοχή και τη βαριά σκιά της Ιστορίας που έχει «κάτσει» πάνω από έναν ολόκληρο λαό, ο οποίος, βγαίνοντας από έναν χωρίς προηγούμενο ζόφο, αναζητά το παρόν, άρα και το μέλλον, σε μια προσπάθεια να σταθεί ξανά στα πόδια του, κάνοντας σαφή την πεποίθησή του ότι ο μόνος τρόπος για να ποντάρει κανείς στο μέλλον είναι η εξονυχιστική επεξεργασία του παρελθόντος και της αντανάκλασής του στο σήμερα.
Τρία πρόσωπα, τρεις γενιές, τρεις πτυχές της γερμανικής Ιστορίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, που περιπλέκονται μεταξύ τους σε μια ενιαία αφήγηση, καθώς τα πάντα είναι αλληλένδετα. Οι πληγές είναι ακόμη ανοιχτές. Θα παραμείνουν ανοιχτές αν δεν γίνουν κατανοητά τα αίτια που τις προκάλεσαν. Ο Χάινριχ Μπελ προσπαθεί απεγνωσμένα να κατανοήσει. Η δυνατότητα της κατανόησης -και όχι της συγχώρεσης- γίνεται στα χέρια του όπλο και προϋπόθεση για τα δειλά εκείνα βήματα που θα οδηγήσουν σε ένα αύριο απαλλαγμένο από τη φρίκη. Προσπαθεί να κατανοήσει έναν κόσμο χωρισμένο σε αμνούς και σε αυτούς που δέχονται τη «μετάληψη του βούβαλου», έναν κόσμο όπου δεν έχουν θέση ο Χέλντερλιν και ο Τρακλ, έναν κόσμο στον οποίο «μια χειρονομία θα μπορούσε να κοστίσει μια ανθρώπινη ζωή», έναν κόσμο που αφήνει τους ανθρώπους μόνο με το κέλυφός τους, στερώντας τους οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα που θα έπρεπε να τους χαρακτηρίζει.
Πάει καιρός από τότε που ο Ρόμπερτ πέταξε το μπαλάκι τού μπέιζμπολ σε μια ενθουσιώδη πράξη αντίστασης. Τώρα το μόνο που κάνει είναι να παίζει καθημερινά μπιλιάρδο στις εννιάμισι, «ντυμένος» με μια λυτρωτική απάθεια, βρίσκοντας μοναδική παρηγοριά στο καθαρό και αθώο πρόσωπο του νεαρού Χούγκο. Ένας άνθρωπος που γκρέμισε ό,τι προσπάθησε να χτίσει η αμέσως προηγούμενη γενιά, κληρονομώντας ερείπια στην επόμενη ακριβώς επειδή «ήθελε να αφιερώσει ένα μνημείο από σκόνη και ερείπια σε κείνους που δεν αποτελούσαν μνημεία πολιτισμού και που κανείς δεν θεώρησε πως έπρεπε να προστατέψει». Εμβληματική φιγούρα η έγκλειστη, παθολογικά ευαίσθητη Γιοχάνα, η μητέρα του Ρόμπερτ, η οποία αποφασίζει να δράσει στρέφοντας την οργή της όχι στον χθεσινό εχθρό, αλλά στον μελλοντικό, τον καλοντυμένο «δολοφόνο του εγγονού της».
Ο Μπελ μιλάει για τον φασισμό δίχως ούτε για μια στιγμή να τον ονοματίζει. Και είναι ακριβώς αυτός ο υπαινικτικός, αλλά σαφής τόνος που δίνει στο βιβλίο διαχρονική οικουμενικότητα. Ο φασισμός είναι παντού, καραδοκεί, επιβιώνει, η μισαλλοδοξία βρίσκει δυνάμεις πρόθυμες να τη συντηρήσουν. Τότε και πάντα. Ο μόνος τρόπος αντίστασης, αλλά και αφύπνισης, είναι η αγάπη για τον άνθρωπο, «να τρως ό,τι τρώνε όλοι, να διαβάζεις ό,τι διαβάζουν όλοι να φοράς ό,τι φοράνε όλοι, κι έτσι θα πλησιάσεις την αλήθεια».
Μοντέρνος, ρηξικέλευθος, τρυφερός ακόμη κι όταν είναι ανελέητος, οι λέξεις του σμιλευμένες με απόλυτη ακρίβεια, κοφτερές σαν το τσεκούρι του Κάφκα, σ’ ένα έργο μεγάλης πνοής -μαζί με τα επίσης αριστουργηματικά «Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία» και «Οι απόψεις ενός κλόουν»- τόσο ως προς τη μορφή -απαράμιλλη υφολογική αρτιότητα- όσο και ως προς το περιεχόμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι, παρά τα χρόνια που μεσολάβησαν από τη συγγραφή του, δεν έχει αποκτήσει ούτε μια ρυτίδα και παραμένει, κατά κάποιον τρόπο, δυστυχώς, ακόμη επίκαιρο.
Εξαιρετική η μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου, που συμβάλει τα μέγιστα στην αβίαστη ροή της αφήγησης.
Χάινριχ Μπελ, «Μπιλιάρδο στις εννιάμισι»
Εκδ. Πόλις
Μετάφραση: Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
447 σελ. Τιμή: 18 ευρώ
