Της Ευγενίας Μπογιάνου
Το «Περί φυσικής της μελαγχολίας» είναι η λογοτεχνική απάντηση του Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ σ’ ένα άρθρο του περιοδικού "Economist", το οποίο χαρακτήριζε τη Βουλγαρία -«ένα κενό στον χάρτη ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη, τη Βιέννη και τη Βουδαπέστη»- τον πιο θλιμμένο τόπο στον κόσμο. Η απάντηση του δίνει την ευκαιρία να αναβιώσει ένα σκοτεινό παρελθόν: την άνοδο του κομμουνισμού, την ηχηρή πτώση του καθεστώτος κατά τη δεκαετία του 1980, αλλά και το διχασμένο, ρευστό και αντιφατικό σήμερα.
Λέει ο ίδιος: «Μερικά βιβλία πρέπει να είναι εφοδιασμένα με το νήμα της Αριάδνης. Οι διάδρομοι είναι μπερδεμένοι, διασταυρώνονται μεταξύ τους». Ακριβώς αυτό το νήμα χρειάζεται ο αναγνώστης για να διεισδύσει στον δαιδαλώδη, σύνθετο, πολυπλόκαμο κόσμο του Γκοσποντίνοφ, που, καθώς σε οδηγεί με μικρά βήματα μέσα στη λαβυρινθώδη αφήγησή του, βρίσκεσαι, σχεδόν υπνωτιστικά, σε έναν συναρπαστικό, διαβρωτικά μελαγχολικό κόσμο από αποσπασματικές μνήμες, θραύσματα εικόνων και επίμονων σιωπών. Στον κατάλογο όλων των άγραφων και απίθανων ιστοριών, της δεκαετίας του 1980 κυρίως, προσθέτει άλλη μια: τη μικρή ιστορία της σιωπής. Όταν η μητέρα μαγειρεύει, φτιάχνει με τη σιωπή υπέροχα φαγητά. «Όλα μπορούσαν να ειπωθούν με μερικά φαγητά. Μόλις τώρα συνειδητοποιώ για ποιο λόγο η μητέρα και η γιαγιά μου μαγείρευαν τόσο όμορφα. Αυτό δεν ήταν μαγείρεμα, ήταν αφήγηση».
Αυτή η παιγνιώδης, σαρκαστική διάθεση, καλά κρυμμένη πίσω από τις λέξεις του, ίσως δίνει τη δυνατότητα στο συγγραφέα να μπορέσει να αποδεχτεί τη μελαγχολία που κυριεύει την ύπαρξή του, μια «ιστορική» μελαγχολία, όπως αυτή όμως καταγράφεται πάνω στη ζωή του ενός. Η Ιστορία που πάντα είναι σαρωτική, που υπαγορεύει συμπεριφορές και συναισθήματα, που οδηγεί εν τέλει σε μια ζωή που είναι αυτή που είναι, ενώ, ίσως, θα μπορούσε να είναι κάποια άλλη. Άλλωστε υπάρχουν πολλές Ιστορίες: η ιστορία του επίσημου κράτους, της μυστικής αστυνομίας, των αρχείων, αλλά και η ιστορία της ατομικής μνήμης, του μοναχικού παιδιού που μεγάλωνε μέσα στο υπόγειο διαμέρισμα βλέποντας τα πόδια των περαστικών να περνάνε, εγκαταλειμμένο από όλους και, κυρίως, εγκαταλειμμένο από το ίδιο του το παρόν. Χωρίς παρόν, άρα χωρίς μέλλον.
Ο ήρωας και alter ego του Γκοσποντίνοφ πάσχει από παθολογική ενσυναίσθηση. Μπορεί να μπαίνει με μεγάλη ευκολία μέσα στο σώμα και τις αναμνήσεις των άλλων. Μπαίνοντας στο σώμα του δωδεκάχρονου παππού του γνωρίζει τον Μινώταυρο, ένα ον περισσότερο ανθρώπινο από οτιδήποτε άλλο, καθώς «υπάρχει μια μελαγχολία μέσα του που δεν έχει κανένα άλλο ζώο». Ανατρέχοντας στις αφηγήσεις γι' αυτόν -ανακαλεί τον Οβίδιο, τον Πλούταρχο, τον Σενέκα, τον Δάντη- βλέπει μόνο αποστροφή και φρίκη. Ένα ανεπιθύμητο ον, καρπός της ένωσης της όμορφης Πασιφάης μ’ έναν ταύρο, ούτε ταύρος ούτε άνθρωπος ο ίδιος, σιωπηλός μέσα σε έναν μυθολογικό κόσμο, που ακόμα και τα άψυχα μιλάνε. Δεν του δόθηκε ποτέ φωνή, καθώς η ιστορία έχει γραφτεί από την πλευρά του Θησέα και όχι απ’ τη δική του. Είναι ένα παιδί που ο μύθος το μετατρέπει σε τέρας. Κι όμως, ο αφηγητής έχει την εντύπωση πως τον γνωρίζει καλά. Εν τέλει ποιοι είμαστε, μοιάζει να αναρωτιέται. Αυτοί που οι άλλοι βλέπουν σε εμάς;
Το παρελθόν είναι ένας λαβύρινθος από σκοτεινά υπόγεια. Ο Γκοσποντίνοφ με τη μελαγχολική ματιά του ανθρώπου που «έχει εξαντλήσει κάθε ατομικό του απόθεμα σε νόημα», πρωτότυπος, βαθύς, ρηξικέλευθος και μαζί πρότυπο μεταμοντέρνας αφήγησης, υπαινίσσεται το ανθρώπινο κενό που απορρέει από την αβεβαιότητα του παιχνιδίσματος της Ιστορίας. Ένα κενό καμωμένο από μια ιδιότυπη νοσταλγία και την αβάσταχτη βεβαιότητα πως όλα όσα έγιναν ήταν λάθος.
Info
«Περί φυσικής της μελαγχολίας», Georgi Gospodinov
Εκδ. Ίκαρος
Μετάφραση: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
336 σελ. Τιμή: 15,50 ευρώ
