Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.2°C26.3°C
2 BF 36%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C26.0°C
3 BF 36%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C24.8°C
2 BF 52%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
22.9°C24.0°C
2 BF 38%
Κύρκος Δοξιάδης, καθηγητής κοινωνικής θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: / Κύρκος Δοξιάδης: Η ναζιστική ιδεολογική αναπαράσταση του κόσμου αποτελεί μια βίαιη παραποίησή του
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Κύρκος Δοξιάδης, καθηγητής κοινωνικής θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: / Κύρκος Δοξιάδης: Η ναζιστική ιδεολογική αναπαράσταση του κόσμου αποτελεί μια βίαιη παραποίησή του

Οι έννοιες ιδεολογία, προπαγάνδα, εθνικισμός απασχολούν από δεκαετίες το ακαδημαϊκό έργο, τη συγγραφή, την αρθρογραφία, τον δημόσιο λόγο του Κύρκου Δοξιάδη. Η ιδεολογία, μάλιστα, στο τελευταίο του βιβλίο "Ιδεολογία, έξι παραδόσεις" (εκδ. Νήσος) μπαίνει σε πρώτο πλάνο επαναφέροντας στο προσκήνιο ζητήματα κομβικής σημασίας όχι μόνο για τη θεωρητική σκέψη, αλλά για την ίδια την κοινωνία και πρωτίστως την Αριστερά. Θυμίζοντάς μας ότι "ο όρος ιδεολογία σημαδεύει την ιστορία της αριστερής σκέψης από τη γέννησή της" ο καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο βιβλίο του ακολουθεί την "αόρατη διαδρομή" του όρου από τα νεανικά κείμενα των Μαρξ και Ένγκελς μέχρι τον Μισέλ Φουκώ και διερευνά τις σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις αλλά και τον ιδιάζοντα ρόλο του στη σύγχρονη σκέψη. Στο τραπέζι της συνομιλίας μας, το βιβλίο του εντάσσει προς συζήτηση μια σειρά από παρεμπίπτοντα θέματα. Ο Κύρκος Δοξιάδης εξηγεί, αναλύει και μιλάει για την ιδεολογία σε σχέση με την κοινωνία και την εφαρμοσμένη πολιτική, την ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού, την προπαγάνδα, τα ΜΜΕ και τον ρόλο τους σε μείζονα ζητήματα, τον εθνικισμό και την επανάκαμψη του "Μακεδονικού", τον νεοναζισμό και τη "βίαιη παραποίηση του κόσμου" που προκαλεί η ιδεολογική του αναπαράσταση.

* Μιλώντας για την "αόρατη διαδρομή" του όρου ιδεολογία στη σύγχρονη σκέψη από πού πιάνουμε το νήμα της αφήγησης;

Ο όρος ιδεολογία σημαδεύει την ιστορία της αριστερής σκέψης από τη γέννησή της. Όπως λέω και στο βιβλίο, έχει κάποια σημασία ότι εμφανίζεται σε ένα από τα νεανικά γραπτά του Μαρξ και του Ένγκελς που είχε ως τίτλο: "Η γερμανική ιδεολογία". Ταυτόχρονα μιλάω για αόρατη διαδρομή στη σύγχρονη σκέψη διότι ενυπάρχει ως έννοια ακόμη και σε σύγχρονους στοχαστές που έχουν ρητά αποστασιοποιηθεί από τον όρο όπως είναι ο Μισέλ Φουκώ.

* Έχετε μια μακρά, σχεδόν εμμονική ενασχόληση με την ιδεολογία. Σήμερα τι μπορούμε επιπλέον να πούμε για την ιδεολογία;

Πολλά μπορούμε να πούμε. Τι ακόμα μένει να ειπωθεί έχει να κάνει με την πρόβλεψη. Όμως στην κοινωνική θεωρία πρόβλεψη δεν μπορεί να γίνει ακριβώς γιατί υπάρχει η ιδεολογία. Η ιδεολογία είναι σημαντική στην κοινωνική θεωρία γιατί αφορά τόσο το αντικείμενο της έρευνας όσο και το υποκείμενο, διότι ο ίδιος ο ερευνητής πάντοτε, είτε το συνειδητοποιεί είτε όχι, είναι ενταγμένος σε μια ιδεολογία.

* Είναι σημαντική στην κοινωνική θεωρία, στην ίδια την κοινωνία σήμερα πώς εγγράφεται;

Τουλάχιστον με τρεις διαφορετικούς τρόπους. Ο ένας έχει να κάνει με το γεγονός ότι επανεμφανίζονται φαινόμενα που είναι παραδοσιακά ιδεολογικά, όπως είναι ο ναζισμός, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός. Ο δεύτερος τρόπος συνίσταται στο ότι η κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής μας, που είναι ο νεοφιλελευθερισμός, εξακολουθεί να ηγεμονεύει παρ' ότι ο ίδιος διατείνεται ότι δεν είναι ιδεολογία και ο τρίτος τρόπος με τον οποίο εγγράφεται η ιδεολογία στην εποχή μας αφορά το κρίσιμο ζήτημα της ιδεολογικής ταυτότητας της Αριστεράς.

* Υπ' αυτή τη συνθήκη πώς ο πολίτης μπορεί να δράσει ως πολιτικό ον χωρίς να απολέσει βασικά αξιακά, ηθικά στοιχεία του;

Μιλώντας από τη σκοπιά της Αριστεράς η ιδεολογία έχει όντως αξιακά στοιχεία, αλλά ταυτόχρονα ενσωματώνεται και σε υλικές πρακτικές που καθορίζουν την καθημερινότητα του πολίτη. Κρίσιμο ρόλο σε αυτά τα ζητήματα παίζουν κυρίως τα ΜΜΕ αλλά και τα πολιτικά κόμματα που διαμορφώνουν πολιτικές. Η Αριστερά οφείλει να παρεμβαίνει κριτικά και στους δύο αυτούς τομείς για να βοηθάει τους πολίτες να συνειδητοποιούν την εξουσιαστική επενέργεια των ιδεολογιών.

* Είμαστε σήμερα στην εποχή της υποχώρησης των ιδεών;

Όπως ανέφερα στην αρχή, ο νεοφιλελευθερισμός συχνά αυτοπροβάλλεται ως μη ιδεολογικός. Αυτό όμως στην πραγματικότητα δεν ισχύει. Ακόμη και η επιφανειακά "ρεαλιστικές" έννοιες της ανταγωνιστικότητας και της επιδίωξης του προσωπικού οφέλους είναι απολύτως ιδεολογικές. Αυτό η Αριστερά οφείλει διαρκώς να το επισημαίνει και να αποκαλύπτει τις πρακτικές του εκφάνσεις.

* Είναι εφικτό μια κυβερνώσα Αριστερά να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις πρακτικές του εκφάνσεις προτάσσοντας το ιδεολογικό της οπλοστάσιο;

Η απάντηση σ' αυτό έχει να κάνει με κάτι που δεν χάνω ευκαιρία να τονίζω. Η κυβέρνηση της Αριστεράς κατά τη γνώμη μου θα έπρεπε πάντοτε να αποσαφηνίζει τι από τις πολιτικές της αποτελεί εφαρμογή της δικής της αριστερής ιδεολογίας και τι είναι αναγκασμένη να εφαρμόζει εξ αιτίας της εκβιαστικής πίεσης των "θεσμών". Το δεύτερο δεν είναι απλώς μια συμμόρφωση με κάτι το μη ιδεολογικό ή "πραγματιστικό", είναι δυστυχώς μια αναγκαστική αποδοχή πολιτικών που απορρέουν από τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία.

* Είμαστε και σε εποχή υποχώρησης της αριστερής ιδεολογίας;

Είναι γεγονός ότι από την εποχή της κατάρρευσης του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού η Αριστερά έχει σοβαρότατο υπαρξιακό, θα έλεγα, πρόβλημα ιδεολογικής ταυτότητας. Αυτό οφείλεται στο ότι σε μεγάλο βαθμό η Αριστερά είχε ταυτιστεί με εκείνα τα καθεστώτα. Τούτο είναι ζήτημα και ιδεολογικό, διότι το πρόβλημα του ακραίου αυταρχισμού εκείνων των καθεστώτων σχετιζόταν με το ότι η σταλινική εκδοχή του μαρξισμού συνίστατο και σε μια ιδεολογική υποβάθμιση και απαξίωση των δημοκρατικών θεσμών. Η σύγχρονη Αριστερά αντιμετωπίζει το εξαιρετικά δύσκολο αλλά και εξαιρετικά σημαντικό στοίχημα να πείσει τον κόσμο ότι η αριστερή ιδεολογία και μάλιστα στην ριζοσπαστική, δηλαδή στη μαρξιστική της εκδοχή, κάθε άλλο παρά ασυμβίβαστη είναι με τη δημοκρατία.

* Μήπως οφείλει να ανανεώσει και τα θεωρητικά και πολιτικά της εργαλεία; Είναι επαρκή τα εργαλεία που προσφέρει ο μαρξισμός να μας πάνε παρακάτω;

Η ανανέωση για τη δημοκρατική και ριζοσπαστική Αριστερά είναι κάτι αυτονόητο ούτως ή άλλως. Από κει και πέρα όμως δεν θα πρέπει να είμαστε επιρρεπείς στην εύκολη αποδοχή θεωριών που τα τελευταία χρόνια εμφανίζονται ως αριστερές και έχουν γίνει της μόδας, κατά την άποψή μου όμως δεν έχουν καμία ουσιαστική σχέση με την Αριστερά. Η ανανέωση της μαρξιστικής σκέψης μπορεί να γίνεται και μάλιστα έχει ήδη γίνει κατά εξαιρετικά επιτυχημένο τρόπο με μια εκ νέου ανάγνωση και επανερμηνεία των κλασικών κειμένων του μαρξισμού. Ταυτόχρονα ο μαρξισμός, ακριβώς επειδή είναι ένα ανοιχτό και ανατρεπτικό σύστημα σκέψης, μπορεί να εμπλουτιστεί και από συναφή σύγχρονα ριζοσπαστικά ρεύματα σκέψης - έχω υπόψη μου κυρίως την κρίσιμη συμβολή του Μισέλ Φουκώ. Σε ό,τι αφορά τα πολιτικά εργαλεία, το πιο δύσκολο αλλά και απαραίτητο είναι να λυθεί το περίφημο ζήτημα του πώς συνδέεται η θεωρία με την πολιτική πρακτική. Η δεύτερη δεν μπορεί να λειτουργεί ερήμην της θεωρίας αλλά ούτε η πρώτη μπορεί να περιορίζεται στις κλειστές αίθουσες των πανεπιστημίων. Όσον αφορά το ζήτημα της σύνδεσης θεωρίας και πολιτικής πρακτικής, νομίζω ότι και σε αυτό η Αριστερά θα πρέπει να αποκοπεί από το σταλινικό της παρελθόν. Υπήρχε ένας "σταλινισμός της θεωρίας" που συνίστατο στην τυφλή αποδοχή ή αναπαραγωγή κάποιων θεωρητικών μορφών στους οποίους ανέτρεχε κανείς όπως οι χριστιανοί στους ευαγγελιστές. Η σύγχρονη αριστερή άποψη για τη θεωρία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη ότι η θεωρητική παραγωγή είναι μια ανοιχτή πολυφωνική και δημοκρατική διαδικασία που οφείλει διαρκώς να συνδέεται άμεσα με τα ζητήματα της τρέχουσας πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας.

* Παρατηρώ ότι δίνετε μεγάλη έμφαση στον όρο δημοκρατία. Σχετίζεται ίσως με τη "θεωρία των δύο άκρων" που χρησιμοποιεί ο θεωρητικός πυρήνας του νεοφιλελευθερισμού στην κριτική του απέναντι στην Αριστερά;

Έχετε δίκιο σε ό,τι έχει να κάνει και με αυτό. Ο νεοφιλελευθερισμός από γεννησιμιού του συγκροτήθηκε ως θεωρία σε μεγάλο βαθμό επί τη βάση μιας πρώτης εκδοχής της θεωρίας των δύο άκρων, που ταύτιζε τον ναζισμό με τον σταλινισμό. Υπ' αυτή την έννοια είναι και κρίσιμο στρατηγικό ζήτημα για την Αριστερά να αποδομήσει πλήρως αυτό το προπαγανδιστικό τέχνασμα του νεοφιλελευθερισμού καταδεικνύοντας τον βαθύτατα δημοκρατικό της χαρακτήρα. Θα έλεγα μάλιστα ότι αυτό συμπίπτει ως θεωρητική και ιδεολογική εργασία με την επίσης απαραίτητη αποκάλυψη του γεγονότος πως ο ίδιος ο νεοφιλελευθερισμός στην ουσία του έχει ελάχιστη αληθινή σχέση με τη δημοκρατία.

* Βιώνουμε διεθνώς μια βαθιά οικονομική κρίση και παράλληλα την αναβίωση του εθνικισμού αλλά και του νεοναζισμού. Πώς αντιμετωπίζουμε όλη αυτή τη συνθήκη;

Η αντιμετώπιση του εθνικισμού και του ναζισμού επίσης απορρέει από τη βαθύτατη σχέση της Αριστεράς με τη δημοκρατία. Τούτη δεν είναι μια σχέση αμυντική. Η Αριστερά θα έπρεπε με τις πρακτικές της αλλά και με τις ιδεολογικές της τοποθετήσεις να δείξει ότι είναι ο πιο αμείλικτος και ο πιο αποτελεσματικός εχθρός της Ακροδεξιάς σε όλες της τις εκφάνσεις.

* Το τελευταίο διάστημα βλέπουμε να φουντώνει ξανά το "Μακεδονικό", θέμα που έχει επί χρόνια ταλαιπωρήσει την Αριστερά.

Στην πρώτη φάση της ανάδυσης του "σύγχρονου Μακεδονικού ζητήματος" η Αριστερά δυστυχώς είχε συμμετάσχει, σε μεγάλο βαθμό, και η ίδια στο εθνικιστικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα κυρίως από τη Δεξιά και από τα νεοσύστατα τότε ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια. Ως προς τη σημερινή αναβίωση του ζητήματος, δεν είμαι από εκείνους που πιστεύουν ότι πρέπει να χαϊδεύουμε τα αυτιά όσων κατέβηκαν στα συλλαλητήρια. Δεν είναι "πατριώτες", μπορεί να μην είναι όλοι μέλη ακροδεξιών οργανώσεων, αλλά η πρακτική των συγκεκριμένων συλλαλητηρίων ήταν πασιφανώς ακροδεξιά πρακτική. Το σχόλιο αυτό δυστυχώς περιλαμβάνει και την πάλαι ποτέ ηρωική μορφή της Αριστεράς, δηλαδή τον κεντρικό ομιλητή του συλλαλητηρίου του Συντάγματος.

* Η προπαγάνδα περί "Σκοπίων" μπορεί να αλλάξει;

Είναι αλήθεια ότι ένα ιδεολόγημα το οποίο έχει μεθοδευτεί επί δεκαετίες και έχει εισχωρήσει τόσο βαθιά στα μυαλά των ανθρώπων δύσκολα μπορεί να αλλάξει. Παρ' όλα αυτά κάποια απλά πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν. Δεν είναι δυνατόν τα δελτία ειδήσεων και οι ενημερωτικές εκπομπές της δημόσιας τηλεόρασης να χρησιμοποιούν διαρκώς τόσο στον προφορικό λόγο όσο και στους τίτλους εκφράσεις όπως "σκοπιανό ζήτημα" και "ονομασία των Σκοπίων". Λες και δεν ξέρουν οι εκάστοτε δημοσιογράφοι ή πολιτικοί ότι πρόκειται για όνομα πόλης και όχι χώρας. Όπως έχω κατ' επανάληψη υποστηρίξει, το να νομίζουν οι Έλληνες πολίτες ότι η γειτονική χώρα λέγεται "Σκόπια" είναι συνέπεια ενός εξαιρετικά επιτυχημένου προπαγανδιστικού τεχνάσματος που αποτέλεσε τη βάση για όλες τις σχετικές εθνικιστικές εξάρσεις από ελληνικής πλευράς. Ο πολύς κόσμος δικαιολογημένα θεωρεί ότι η γειτονική χώρα δεν μπορεί να έχει στην ονομασία της τον όρο Μακεδονία αφού πιστεύει ότι λέγεται κάπως αλλιώς: "Σκόπια".

* Ιδεολογία, προπαγάνδα, εθνικισμός, όπως εδώ και χρόνια υποστηρίζετε στον δημόσιο λόγο, την αρθρογραφία και τα ακαδημαϊκά έργα σας είναι έννοιες συνυφασμένες.

Η θέση μου είναι ότι η σχέση της προπαγάνδας με την ιδεολογία είναι η σχέση του μπράβου με το καθώς πρέπει αφεντικό του. Στην περίπτωση του "Μακεδονικού" η ελληνική εθνικιστική ιδεολογία διατεινόταν ότι υπάρχει μια αρραγής ιστορική συνέχεια μεταξύ της Μακεδονίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της σύγχρονης ελληνικής Μακεδονίας που επιβάλλει σε όλους αναγκαστικά την άποψη ότι η Μακεδονία είναι αποκλειστικά ελληνική. Αυτή η συνέχεια αμφισβητήθηκε από την "ενοχλητική" παρουσία μιας γειτονικής χώρας που αξιώνει να αποκαλείται και εκείνη Μακεδονία. Παρενέβη λοιπόν ο μπράβος της προπαγάνδας της "σκοπιανολογίας" και "καθάρισε" εξαφανίζοντας αυτή την ενοχλητική παραφωνία που παρουσιάστηκε στο αφήγημα της εθνικιστικής ιδεολογίας.

* Υπό την ίδια έννοια μπορούμε να μιλήσουμε για "μπράβους" της προπαγάνδας σε ό,τι έχει να κάνει με την αναβίωση του νεοναζισμού διεθνώς;

Ένας ορισμός που έχω δώσει για την προπαγάνδα είναι ότι αποτελεί μια βίαιη παραποίηση της πραγματικότητας που συντελείται από τον λόγο. Στην περίπτωση του ναζισμού ο λόγος της ναζιστικής ιδεολογίας είναι ο ίδιος προπαγανδιστικός. Στον ναζισμό ιδεολογία και προπαγάνδα ταυτίζονται. Η ναζιστική ιδεολογική αναπαράσταση του κόσμου αποτελεί βίαιη παραποίησή του. Ό,τι δεν χωράει στο αφήγημα περί "καθαρής" ανώτερης φυλής εξαφανίζεται βίαια ως κάτι βρόμικο, κατώτερο, έκφυλο, επικίνδυνο.

* Έχει πολλή δουλειά να κάνει η Αριστερά σ' αυτά τα ζητήματα;

Όπως είπα και πριν, η ιδεολογία αφορά άμεσα τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά πολιτικά ζητήματα. Υπ' αυτή την έννοια η πολλή δουλειά που πρέπει να γίνει ενδιαφέρει και εμπλέκει την Αριστερά στο σύνολό της.

* Το βιβλίο του Κύρκου Δοξιάδη "Ιδεολογία, έξι διαλέξεις" παρουσιάζεται την Τετάρτη 21 Μαρτίου στις 7.30 μ.μ. στον χώρο των εκδόσεων Νήσος (Σαρρή 14, 4ος όροφος). Θα μιλήσουν ο Γεράσιμος Κουζέλης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, η Δέσποινα Παρασκευά - Βελουδογιάννη, υποψήφια διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο Γιώργος Φουρτούνης, επίκουρος καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL