Του Γιώργου Μπλάνα*
«Υπάρχουν δύο είδη πολέμου. Το πρώτο γίνεται με τους νόμους, το δεύτερο με τη βία. Ανθρώπινο το ένα, θηριώδες το άλλο. Αλλά επειδή πολλές φορές το πρώτο είναι ανίσχυρο, πρέπει να καταφεύγουμε στο δεύτερο. Γι' αυτό πρέπει ο ηγεμόνας να γνωρίζει να φέρεται και σαν θηρίο και σαν άνθρωπος. Τη μέθοδο αυτή οι αρχαίοι συγγραφείς τη δίδαξαν στους ανθρώπους συμβολικά, γράφοντας πως ο Αχιλλέας και πολλοί άλλοι αρχαίοι ηγεμόνες ανατράφηκαν από τον Κένταυρο Χείρωνα, ο οποίος ήταν μισός ζώο και μισός άνθρωπος. Κι αυτό θέλει να πει πως ο ηγεμόνας πρέπει να μιμείται τη φύση και του ανθρώπου και των ζώων, γιατί η μία χωρίς την άλλη δεν μπορεί να πετύχει τίποτα», έγραφε ο Ν. Μακιαβέλι στον Ηγεμόνα του, το 1513.
Εδώ, ο πρότυπος αναγεννησιακός διανοούμενος περιγράφει, έστω και χωρίς να το θέλει, τη θεμελιώδη υπαρκτική συνθήκη του νεότερου υποκειμένου. Μισό θηρίο και μισός άνθρωπος, το υποκείμενο αυτό έχτισε έναν κόσμο υπερφίαλο, έναν κόσμο που στο τέλος θα αυτοχαρακτηριζόταν παράλογος και θα συνέτριβε το υποκείμενό του ανάμεσα στην ιδέα πως οι κόλαση είναι οι άλλοι και στην ιδέα πως εγώ είμαι ένας άλλος. Σαν να λέμε: η κόλαση είμαι εγώ!
Φυσική κατάληξη, αφού ο Μακιαβέλι, όταν δίδασκε τον ηγεμόνα -θεμελιώνοντας την σύγχρονη πολιτική φιλοσοφία (και από πολλές απόψεις κάθε σύγχρονη φιλοσοφία)-, συνέκρινε τον εαυτό του με τον μυθικό Κένταυρο, χωρίς να συναισθάνεται πως ένας Κένταυρος που σχολιάζει τη συμβολική διάσταση του Κενταύρου είναι ήδη ένας ακρωτηριασμένος Κένταυρος: έχει χάσει εκείνο το μέρος του σώματός του που ίσα-ίσα τον κάνει Κένταυρο. Για τον Μακιαβέλι οι μύθοι ήταν σύμβολα, ένα είδος μηχανής που σφράγιζε τις αλήθειες του νεωτέρου πνεύματος με την «ταινία ασφαλείας» της αρχαίας σοφίας. Αλλιώς θα είχε αναρωτηθεί γιατί η μανία του διασημότερου μαθητή του Κένταυρου Χείρωνα πυροδότησε ένα ποιητικό αριστούργημα: την Ιλιάδα, όπου το θηριώδες παλεύει με το ανθρώπινο, αλλά ποτέ δεν τίθεται ζήτημα υπεροχής. Γι' αυτό ο λόγος είναι ζωντανός και η σιωπή, σιωπή. Το υποκείμενο της Ιλιάδας δεν είναι μισός θηρίο και μισός άνθρωπος, αλλά είτε εξανθρωπισμένο θηρίο είτε θηριώδης άνθρωπος. Ποτέ απλά θηρίο, ποτέ απλά άνθρωπος. Σ' αυτό το ποιητικό ρήγμα αναπτύσσεται ο ολόκληρος άνθρωπος, ο άνθρωπος που γνωρίζει πως είναι πάντα μισός άνθρωπος και μισός ζώο. Η επιβολή του ανθρώπου στο ζώο είναι ύβρις και τιμωρείται με την επιβολή του ζώου στον άνθρωπο.
Η τραγωδία του Μάριου Ποντίκα Χλιμίντρισμα «μιμείται» την «πράξη» της ύβρεως του Λόγου. Ο «έλεος» και ο «φόβος» αποκλείονται από τον δραματουργό. Όπως λέει ο ίδιος, δεν πιστεύει στον άνθρωπο. Μας διαβεβαιώνει πως ο ασύμμετρος, παραληρηματικός λόγος του έργου είναι βλασφημία και βεβήλωση, χλευασμός της ανθρώπινης ύπαρξης και όλων των παρηγορητικών θεωριών που κυριάρχησαν κατά καιρούς, όπως ο Διαφωτισμός.
Η κριτική, αντιμετωπίζοντας το πρώτο μέρος του Χλιμιντρίσματος, τον μονόλογο Η Κασσάνδρα απευθύνεται στους νεκρούς, που ανέβηκε στο «Θέατρο Άττις» του Θόδωρου Τερζόπουλου, το 2009, επισήμανε τη δραματουργική στροφή του Ποντίκα από το ρεαλιστικό θέατρο, του οποίου επιφανής μορφή υπήρξε. Ωστόσο το Χλιμίντρισμα είναι το πιο ρεαλιστικό έργο του. Μέχρι τώρα, αυτός ο ανατόμος της νεοελληνικής παθογένειας, όπως ειπώθηκε, έστηνε τα έργα του στο κέντρο της καθημερινότητας. Αλλά πώς θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ρεαλιστική μια παθογένεια; Υπό ποίαν έννοια η νεοελληνική καθημερινότητα ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα του νεοελληνικού βίου; Μάλλον είναι μια τεράστιας κλίμακας θεατρική παράσταση. Μια θεατρική παράσταση έκανε θέατρο μέχρι τώρα ο Ποντίκας. Και ξαφνικά αποφάσισε να ανεβάσει στην σκηνή την ωμή πραγματικότητα, την ασύμμετρη και παραληρηματική πραγματικότητα του «δυτικού πολιτισμού». Ο διανοούμενος Κένταυρος Χ(ε)ίρων, ακρωτηριασμένος, δίχως το αλογίσιο τμήμα του, θα βρεθεί μπροστά στον καταιγιστικό ακατάληπτο λόγο της Κασσάνδρας, η οποία προσπαθεί να προειδοποιήσει τους ανθρώπους πως η απουσία μέτρου στις σκέψεις και τις πράξεις τους θα φέρει την καταστροφή τους. Οι Ερινύες θα χρεώσουν στον Κένταυρο την απόγνωση που έσπειραν οι υπερφίαλες προμηθεϊκές ελπίδες, που διέδιδε επί αιώνες. Εκείνος θα μετανιώσει και θα αποφασίσει να βυθιστεί στη σιωπή. Αλλά η σιωπή δεν φτάνει. Η σιωπή δεν είναι ποτέ σιωπή. Η σιωπή είναι άλλη μια προμηθεϊκή ελπίδα. Ο Κένταυρος θα μείνει δίχως λόγο, δίχως σιωπή, δίχως καν το χλιμίντρισμα που είχε ξεχάσει πολύ πριν χάσει το ζώο του. Και θα κραυγάσει. Άναρθρα. Ο άνθρωπος δεν θα τελειώσει ούτε σαν άνθρωπος ούτε σαν ζώο! Τι πιο πραγματικό από αυτό;
Όσο για τη διαβεβαίωση του δραματουργού πως δεν πιστεύει στον άνθρωπο... Σήμερα, μια θεατρική σκηνή -μικρή ή μεγάλη, σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου- δεν μπορεί να υπάρξει, παρά σαν μια στιγμή, σαν ένα σημείο της σκηνής της Ιστορίας. Η διαβεβαίωση του Μάριου Ποντίκα είναι ήδη ένα κομμάτι του Χλιμιντρίσματος.
* Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής, μεταφραστής
info:
Μάριος Ποντίκας "Χλιμίντρισμα - Neighing" (Σκηνικό Τρίπτυχο),
εκδ. Μωβ Σκίουρος, δίγλωση έκδοση (ελληνικά, αγγλικά)
μετάφραση στην αγγλική: Πένυ Φυλακτάκη,
σελ. 110, τιμή: 12 ευρώ
