"Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα εμβληματικό πολιτικό σύμπτωμα αφύπνισης της Ιστορίας", λέει ο Δημήτρις Βεργέτης. Βαριά κουβέντα, όσο και οι μέρες που ζούμε. Αναζητώντας τα συμφραζόμενά της συνομιλήσαμε με τον γνωστό ψυχαναλυτή, διευθυντή του περιοδικού "αληthεια" και διδάσκοντα στο Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών Αθήνας, την Πέμπτη το βράδυ, στον απόηχο των μεγάλων συγκεντρώσεων συμπαράστασης στη νέα κυβέρνηση την ώρα της συνεδρίασης του Eurogroup στις Βρυξέλλες.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Ο Τσόμσκι είδε τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές ως "μια εξεγερτική λαϊκή αντίδραση στις άγριες και καταστροφικές πολιτικές που έχουν επιβληθεί στην Ελλάδα από την τρόικα". Συμφωνείτε;
Πράγματι μπορούμε να δούμε τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ σαν μια εξεγερτική λαϊκή αντίδραση, αλλά νομίζω ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισμός, παρ' ότι είναι απολύτως τεκμηριωμένος, διακρίνεται από μια ορισμένη ερμηνευτική στενότητα. Δηλαδή δεν αναδεικνύει το ευρύτερο πολιτικό τοπίο και τον ιστορικό ορίζοντα εντός των οποίων καταγράφεται αυτή η ιστορική νίκη. Συγκεκριμένα θεωρώ ότι παραγνωρίζει κρίσιμες συμβαντικές παραμέτρους που μετέχουν διαπλαστικά σε μια σύνθετη ιστορική διαδικασία της οποίας ο ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί την πολιτική επωνυμία. Το φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ, όμως, δεν ισούται με την κοινοβουλευτική κατίσχυση ενός κόμματος και την ανάληψη κυβερνητικών ευθυνών.
* Κάποιοι έσπευσαν να μιλήσουν για το τέλος της ιστορίας. Σήμερα, σχεδόν όλοι γύρω μας μιλούν για ιστορικές στιγμές. Εσείς, ένας λακανικός και, τρόπον τινά, η φωνή του Μπαντιού στην Ελλάδα, τι λέτε γι' αυτό που συμβαίνει το τελευταίο διάστημα στη χώρα μας;
Η ερώτησή σας σ' αυτό το σημείο είναι ιδιαίτερα εύστοχη γιατί νομίζω πως πρέπει να αποκρυπτογραφήσουμε το φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ ως συνάρτηση με τη νεοφιλελεύθερη αφήγηση του τέλους της Ιστορίας, με την επέλαση των οικονομικών πολιτικών που αυτή νομιμοποίησε, πριν και μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση, και πρωτίστως με ένα γενικότερο φαινόμενο αντίδρασης και αντίστασης των μαζών, το οποίο ο Μπαντιού ονόμασε "αφύπνιση της ιστορίας". Έχουμε, λοιπόν, μια ιστορική σεκάνς, η οποία εκτείνεται από το πλασματικό τέλος της Ιστορίας ώς την αφύπνισή της.
Ο ΣΥΡΙΖΑ είναι ένα εμβληματικό πολιτικό σύμπτωμα αφύπνισης της ιστορίας. Υπενθυμίζω ότι το τέλος της Ιστορίας σφυρηλατήθηκε ως ένα ιδεολόγημα ενοχοποίησης των κοινωνικών ανταγωνισμών και ως νεοφιλελεύθερη εξαγγελία ενός αιώνιου μετα-ιστορικού παρόντος που θα σηματοδοτούσε την ολική έκλειψη της πολιτικής και των ταξικών αντιθέσεων. Σήμερα και οι πλέον αυτιστικοί ιδεολόγοι του νεοφιλελευθερισμού υποχρεώνονται να προβούν στη δυσοίωνη γι' αυτούς διαπίστωση μιας εξεγερσιακής επανεκκίνησης του ιστορικού γίγνεσθαι που διαψεύδει τους ευσεβείς πόθους τους. Οι άνθρωποι διεκδικούν την αξιοπρέπεια της ζωής τους και αρνούνται να είναι συναινετικά θύματα μνημονιακής αφαίμαξης και να κυβερνώνται με e-mail.
* Απέναντι σ' αυτό το ιδεολόγημα ο Μπαντιού προτάσσει το Συμβάν. Θεωρείτε ότι η λογική του συμβάντος μάς επιτρέπει να φωτίσουμε την παρούσα πολιτική συγκυρία;
Θα πρέπει κατ' αρχάς να υπενθυμίσουμε ότι ο Μπαντιού αντιδιαστέλλει την εμπειρική διάσταση του γεγονότος στην ενικότητα του συμβάντος. Το συμβάν δεν έχει την αναγνωρίσιμη και κοινότοπη θετικότητα του γεγονότος. Το γεγονός είναι άμεσα πιστοποιήσιμο. Η αναγνώριση και η καταγραφή του δεν πυροδοτούν θεωρητικές και πολιτικές αντιδικίες. Εμφανίζεται πάντα ως ένα οικείο στοιχείο εγγράψιμο στην εμπεδωμένη πραγματικότητα. Αντίθετα, το συμβάν ενδημεί σε σημεία ρήξης της πραγματικότητας ή των καθιερωμένων απόψεων. Είναι κάτι που μας θυμίζουν όλες οι κοινωνικές και επιστημονικές επαναστάσεις. Το καθεστώς συμβάντος ενός φαινομένου, λοιπόν, δεν είναι ποτέ αυτονόητο. Απαιτούνται πρωτότυπα κριτήρια για την ταυτοποίησή του. Η ταυτοποίησή του συνάπτεται πάντα κατά τρόπο αναγκαίο με μορφές "πολιτικής παρέμβασης" και ονοματοδοσίας της ιδιαιτερότητάς του.
Με άλλα λόγια, για τον Μπαντιού η αυθεντική πολιτική θεμελιώνεται στη ρηξιγενή εισβολή του συμβάντος στην ιστορική σκηνή και στην πιστή, συνεπή και διαχρονική κατάφασή του από ένα υποκείμενο που αναδύεται στις παρυφές της συμβαντικής ρήξης και μορφοποιείται στη συνέχεια μέσα στη σφαίρα των συνεπειών της. Συχνά το ερώτημα αν μια ρήξη αποτελεί συμβάν, έχει χαρακτήρα "αναποφάνσιμο". Δεν μπορούμε να αποφανθούμε με αντικειμενικά, τυπικά κριτήρια αν μια ρήξη συνιστά συμβάν. Η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα συναρτάται με την πιστή πολιτική διαδικασία, φορέας της οποίας είναι το νέο υποκείμενο. Το βέβαιο είναι ότι ο ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί ένα μείζον εξεγερσιακό σύμπτωμα της αφυπνισμένης Ιστορίας. Εδώ τίθεται ένα κρίσιμο θεωρητικό και πρακτικό ζήτημα. Παρ' ότι ο Μπαντιού, συμφωνώντας εδώ με τον Αλτουσέρ, αποποιείται την ιδέα ενός υποκειμένου της Ιστορίας που θα διασφάλιζε τον τελεολογικό προσανατολισμό της, επιμένει παραδόξως ότι η Ιστορία δεν είναι διαδικασία χωρίς υποκείμενο.
Πώς εισάγει λοιπόν την έννοια του υποκειμένου στην Ιστορία; Μέσω της πολιτικής. Υπενθυμίζω ότι για τον Αλτουσέρ το υποκείμενο ήταν ένας ιδεολογικός αντικατοπτρισμός μέσα στο φαντασιακό της ιδεολογίας, δηλαδή ένα φαντασιακό μόρφωμα. Απ' αυτή την άποψη το πραγματικό των κοινωνικών ανταγωνισμών δεν τέμνεται πουθενά με τη βαθμίδα του υποκειμένου. Αντιθέτως η προβληματική του Μπαντιού σφυρηλατεί μια έννοια του υποκειμένου συμβατή με το πραγματικό των κοινωνικών ανταγωνισμών και συγκεκριμένα με την πολιτική ως διαδικασία διαρθρωμένη μέσα στο πεδίο της αλήθειας. Θεωρεί ότι η πολιτική επιδέχεται ένα υποκείμενο και αποδεικνύει ότι η πολιτική ως διαδικασία δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί χωρίς τη συνδρομή της βαθμίδας του υποκειμένου, γιατί ακριβώς το υποκείμενο είναι εκείνο που προεκτείνει την πιστή σύνδεση της πολιτικής με τις συμβαντικές απαρχές της. Συνάγεται εύκολα ότι για τον Μπαντιού το υποκείμενο δεν συμπίπτει με μια προϋπάρχουσα ταξική βαθμίδα. Γενέθλιο λίκνο του δεν είναι η ταξική αρχιτεκτονική των παραγωγικών σχέσεων, αλλά αυτό που έχω ονομάσει η "ρηξιγενής τοπική του συμβάντος".
Επικαλούμενος τον Λακάν, ο Μπαντιού λέει κάπου ότι «ένα τέτοιο υποκείμενο προκύπτει από μια ρήξη και όχι από την ιδέα ότι αντιπροσωπεύει μια πραγματικότητα έστω αυτήν της εργατικής τάξης». Αντιλαμβανόμαστε εδώ γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ δεν είναι απλώς ένα κόμμα, αλλά πρωτίστως ένας συμβαντικός χώρος ανάδυσης ενός νέου πολιτικού υποκειμένου κι αυτό πιστοποιείται σήμερα από την εκρηκτική δημοφιλία που τον περιβάλλει, την εντυπωσιακή απήχηση και τη ραγδαία αποδοχή που έχει στον ελληνικό λαό οι οποίες υπερβαίνουν θεαματικά τα εκλογικά ποσοστά του. Αποδεικνύει αυτό που λέει ο Μπαντιού: μια συμβαντικά καθορισμένη πολιτική διαδικασία αντιπροσωπεύει κατά συνεκτικό τρόπο όλη την ετερογενή σύσταση ενός λαού. Αυτό λοιπόν που ζούμε σήμερα δεν μπορεί να αναλυθεί σαν μια ακολουθία πολιτικών γεγονότων, αλλά με όρους συμβαντικής δυναμικής.
* Υπάρχουν σημεία συνάντησης ανάμεσα στην ελπίδα που γονιμοποίησε προεκλογικά ο ΣΥΡΙΖΑ και στη λογική του συμβάντος στον Μπαντιού;
Πέραν της τεράστιας πολύμορφης συσπείρωσης που πραγματοποιείται γύρω από τον ΣΥΡΙΖΑ μέσα σε κλίμα ενθουσιώδους προσχώρησης στις υλοποιούμενες εξαγγελίες του και στους χειρισμούς του για μια άλλη διαχείριση της κρίσης, διαπιστώνουμε ότι το ωστικό κύμα ελπίδας που αποδέσμευσε εξακτινώνεται σε όλη την Ευρώπη, αφυπνίζοντας και εκεί την πολιτική η οποία είχε παγιδευτεί στα αδιέξοδα μιας εργαλειακής νεοφιλελεύθερης διαχείρισης. Η Ελλάδα αυτή τη στιγμή εξάγει ελπίδα στην Ευρώπη. Εξ ου και η αυθόρμητη στήριξη που παρέχεται πανευρωπαϊκά στον ΣΥΡΙΖΑ από λαϊκά στρώματα, πολιτικές οργανώσεις και ποικίλους φορείς.
* Για περισσότερα από τρία χρόνια η ελληνική κοινωνία ζούσε σε ένα βαθύ πένθος, μια κατάθλιψη. Ξαφνικά, μετά τις πρώτες ημέρες της νέας κυβέρνησης, άρχισε πάλι να χαμογελά, να μιλά για την ξανακερδισμένη αξιοπρέπειά της. Βλέπουμε πολίτες να κατεβαίνουν αυθόρμητα στο Σύνταγμα προκειμένου να δηλώσουν τη στήριξή τους στη νέα κυβέρνηση. Μήπως, αγαπητέ ψυχαναλυτή, χρειαζόμαστε συλλογικά, επειγόντως, να βρεθούμε στο ντιβάνι σας; Μπορείτε να μας βοηθήσετε να κατανοήσουμε αυτά που παρατηρούμε; Πρόκειται για εμπεδωμένη διαδικασία ή για πυροτέχνημα;
Ο νεοφιλελευθερισμός είναι μια μηχανή θανάτου πρωτίστως για την κοινωνία ως κοινωνία, κάτι που έχει άμεσες συνέπειες στους ανθρώπους που καλούνται να ζήσουν και να επιβιώσουν μέσα σε ένα ακοινωνικό πλαίσιο συνύπαρξης. Συγκεκριμένα, οι πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού είναι διαποτισμένες από μια πρόθεση καταστροφικής ανάπλασης των ανθρώπινων κοινωνιών και της μετατροπής τους σε ένα έμβιο γρανάζι μιας καφκαϊκής μηχανής μεγιστοποίησης του κέρδους. Φιλοδοξούν να μετατρέψουν τον κόσμο σε "σωφρονιστική αποικία". Με τις πλέον στυγερές μεθοδεύσεις σχεδιάζει κοινωνίες χωρίς κοινωνικό δεσμό. Κοινωνίες θεμελιωμένες πάνω στη λογική του συμβολαίου, του εργασιακού εξανδραποδισμού και της αφηνιασμένης μεγιστοποίησης κέρδους, λογική η οποία εκτοπίζει όλες τις μορφές αλληλεγγύης, προστασίας, πρόνοιας, κοινού πεπρωμένου, κοινών αγαθών.
Φτωχοποίηση, επισφαλή συμβόλαια, απόλυση του συμβαλλόμενου και ανάλγητη ανακύκλωση του στη χωματερή της ανεργίας και της κοινωνικής έκπτωσης τείνουν να συναρθρωθούν σε μια ακολουθία που θα αποτελέσει εφιαλτικό σχήμα ζωής για τις μέλλουσες γενιές και πεδίο επώασης γενικευμένων καταθλιπτικών συμπτωμάτων. Οι μέλλουσες γενιές βλέπουν το μέλλον να εξοστρακίζεται από τον ιστορικό χρόνο, καταδικάζονται να ζήσουν σε κοινωνίες χωρίς μέλλον όπου θα κλυδωνίζονται σε ένα αφιλόξενο και επισφαλές παρόν χωρίς αύριο και χωρίς μνήμη. Η νεοφιλελεύθερη ανασύνταξη του καπιταλισμού που ζούμε λειτουργεί πλέον σαν ένα πρόγραμμα ευθανασίας των «περιττών πληθυσμών» και γενικότερα κοινωνικής, οικολογικής και ανθρωπιστικής καταστροφής. Γι' αυτό και η πρόταξη από την πλευρά του ΣΥΡΙΖΑ μέτρων άμεσης ανακούφισης της ανθρωπιστικής κρίσης συνιστά ένα πεδίο κρίσιμης αναμέτρησης με την ενδότερη λογική του νεοφιλελευθερισμού. Μέσα σ' αυτό το ιστορικό κλίμα που τείνει να επιβάλει η εγγενής καταστροφικότητα των μακάβριων φιλοδοξιών του, βλέπουμε να διαγράφονται αντιδιαστελλόμενες κοινωνικές συμπεριφορές.
Όπως είπαμε, για τον Μπαντιού, η αναλυτική των κοινωνικών συγκρούσεων συνυποθέτει τη βαθμίδα του υποκειμένου. Διαπιστώνουμε ότι διαγράφονται δύο ετερογενείς μήτρες υποκειμενικοποίησης της καφκαϊκής πολιτικής του νεοφιλελευθερισμού. Από τη μια έχουμε το υποκείμενο της καταθλιπτικής καθίζησης και από την άλλη το υποκείμενο της εξεγερσιακής μεταρσίωσης, από τη μια η καταβεβλημένη και παραιτημένη υποκειμενικότητα και στον αντιδιαμετρικό της πόλο η εξεγερμένη και μαχητική υποκειμενικότητα. Από τη μια η μοιρολατρική ενσωμάτωση σ' ένα δυσοίωνο πεπρωμένο που μεταφράζεται με φαινόμενα γενικευμένης καταθλιπτικής απόσυρσης και από την άλλη η επαναστατική ενσωμάτωση σε ένα ελπιδοφόρο "σώμα αληθειών" που μορφοποιήθηκε στις παρυφές μιας συμβαντικής ρήξης όπως θα 'λεγε ο Μπαντιού. Το φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ ως συμβαντικός χώρος διανοίγει μια προοπτική αντίρροπη προς την καταθλιπτική αποστράτευση και ομόρροπη με την αναγέννηση της ελπίδας για ένα ανοιχτό μέλλον. Εφόσον όμως είναι ένας συμβαντικός χώρος τίποτα δεν έχει τελεσιδικήσει. Εναπόκειται στη μαχόμενη υποκειμενικότητα να παραμείνει πιστή σ' αυτή την αφύπνιση της πολιτικής και της Ιστορίας και να προεκτείνει τις συνέπειες και τις κατακτήσεις προς την κατεύθυνση που διασφαλίζει ένα ανοιχτό και ανθρώπινο μέλλον.
