Μια διαφορετική ανάγνωση στο καβαφικό έργο, "ως ένα έργο που αφορά και στη διαμόρφωση των ερωτικών και σεξουαλικών ταυτοτήτων αλλά και στην πολιτική συνειδητοποίηση της σημασίας τους", επιχειρεί ο Δημήτρης Παπανικολάου με το βιβλίο του "Σαν κι εμένα καμωμένοι. Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της σεξουαλικότητας" (εκδ. Πατάκη).
"Στο βιβλίο μου προτείνω έναν καινούργιο τρόπο να ξαναδιαβάσουμε τα 'ερωτικά' ποιήματα του Καβάφη και με βάση αυτά να ξαναδούμε ολόκληρη την ποίησή του ως ποίηση μοντέρνα, κοινωνικά μαχητική και πολιτικά ριζοσπαστική", εξηγεί ο αναπληρωτής καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών και εταίρος του Κολεγίου St Cross στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και παράλληλα υποστηρίζει ότι "η σεξουαλικότητα γίνεται για τον Καβάφη ένας τρόπος να αναλογιστεί κανείς και την ηθική ευθύνη που παίρνει όχι μόνο για τις πράξεις του εαυτού, αλλά και για τη θέση, τη ζωή και την επιθυμία του άλλου".
Ο Δημήτρης Παπανικολάου μιλάει για τις θέσεις και τις προθέσεις του, αναφέρεται στα αναλυτικά εργαλεία που χρησιμοποιεί και ταυτοχρόνως εξηγεί την αντίθεσή του με απόψεις γνωστών μελετητών του καβαφικού έργου. "Στόχος μου είναι να δείξω τη φοβία και την αγκύλωση κάποιων απόψεων, αλλά και τα αναλυτικά εργαλεία με τα οποία μπορείς να ιστορικοποιήσεις και να αποδομήσεις αυτή τη φοβία" λέει.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Πως αποφασίσατε να γράψετε αυτό το βιβλίο;
Τουλάχιστον δέκα χρόνια πριν, στην Αγγλία, ξεκίνησα να ασχολούμαι με μια νέα ανάγνωση του Καβάφη από την πλευρά των νέων και πολύ δυναμικών τότε σπουδών "φύλου και σεξουαλικότητας" (gender studies), που έφερναν ένα νέο αέρα στις φιλολογικές σπουδές. Το κενό ήταν προφανές στην ελληνική βιβλιογραφία για τον Καβάφη, καθώς κανείς δεν είχε ασχοληθεί με το έργο του απ' αυτή τη σκοπιά. Ξεκίνησα ως εκ τούτου να σκέφτομαι αυτό το θέμα, να γράφω μελέτες στα αγγλικά και κάποια στιγμή, αποφάσισα να ανοίξω τη συζήτηση πιο ολοκληρωμένα στα ελληνικά. Το βιβλίο δεν κλείνει, αλλά ανοίγει ένα κεφάλαιο. Υπάρχουν πολλά ακόμα να πούμε για την ποίηση του Καβάφη ως έργο που αφορά και στη διαμόρφωση των ερωτικών και σεξουαλικών ταυτοτήτων, αλλά και στην πολιτική συνειδητοποίηση της σημασίας τους.
* Όταν λέτε "πολιτική συνειδητοποίηση της σημασίας τους" τι εννοείτε;
Το βιβλίο έχει δύο άξονες. Στον έναν άξονα παρακολουθεί το πώς διαμορφώνεται η ταυτότητα του ομοφιλόφιλου την εποχή του Καβάφη. Ένας δεύτερος άξονας όμως, πολύ σημαντικός, είναι η συζήτηση του πώς μέσα στο έργο του Καβάφη η συνείδηση της σεξουαλικής ταυτότητας σημαίνει επίσης και επίγνωση μιας σειράς άλλων πραγμάτων, της εξουσίας, της καταπίεσης, της απόρριψης, της αντίστασης, αλλά και της επιθυμίας για κοινότητα. Αυτό εννοώ όταν λέω "πολιτική συνειδητοποίηση των σεξουαλικών ταυτοτήτων". Δεν είναι τυχαίο ότι επέλεξα για τίτλο του βιβλίου μια φράση που επανέρχεται στα γραπτά του Καβάφη. Περιγράφει κάπου πώς ψάχνει να βρει τις λέξεις για "να δώσω φως και συγκίνηση εις όσους είναι σαν κι εμένα καμωμένοι".
* Κι αυτό γιατί να παραπέμπει στη σεξουαλική του ταυτότητα και όχι στην πνευματική του ιδιοσυστασία;
Όπως εξηγώ και στο βιβλίο, το σύνολο σημειωμάτων και ποιημάτων που άφησε ο Καβάφης από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, στα οποία μιλάει για την πίεση που αισθάνεται, για την απόκρυψη, για την ανάγκη να βρει μια γλώσσα που να μπορεί "να λέει και να κρύβει", αλλά και η διάθεση να εκφράσει όσους είναι "σαν κι εκείνον καμωμένοι", συνδέονται ευθέως με την ομοφιλόφιλη ερωτική ταυτότητα. Το καταλαβαίνει αυτό κανείς αν διαβάσει όλες αυτές τις αναφορές μαζί αλλά κι αν τις συνδυάσει με όλο το επίσημο καβαφικό έργο που ακολούθησε. Ένα έργο που χαρακτηρίστηκε και από την επίμονη αναφορά του στον ομοφυλόφιλο έρωτα.
* Ωστόσο στο ποίημα "Κρυμμένα", στο οποίο παραπέμπετε στο βιβλίο και συζητάτε επί μακρόν, ο ίδιος λέει σαφώς "αλλά ίσως δεν αξίξει να καταβληθεί / τόση φροντίς και τόσος κόπος να με μάθουν".
Ναι, αλλά πρέπει και αυτή τη φράση να τη διαβάσει κανείς στα συμφραζόμενά της. Τη γράφει σε ποίημα ένας ποιητής που όμως μιλάει πολύ για τον εαυτό του, τη γράφει κάποιος που στο ίδιο ποίημα φαντασιώνεται την "τελειοτέρα κοινωνία", στην οποία "κάποιος άλλος καμωμένος σαν κ' αυτόν, βέβαια θα φανεί κ' ελεύθερα θα κάμει". Ας μην ξεχνάμε και το έργο που ακολουθεί, στην ώριμη καβαφική περίοδο: ένα έργο που δεν φοβάται να δώσει πληροφορίες και να αφιερώσει και φροντίδα και κόπο στην περιγραφή στιγμών του βίου ερωτευμένων ομοφυλόφιλων ανδρών.
* Αναρωτιέμαι πόση σημασία έχει αυτό το "Cavafy is gay" μπροστά στο μέγεθος της ποίησής του.
Το βιβλίο μου ξεκινάει ανάποδα. Ξεκινάει δηλαδή από το ερώτημα: γιατί πρέπει στην Ελλάδα να κάνουμε συνέχεια αυτή την ερώτηση; Κατά τα άλλα, την απάντηση τη δίνει το ίδιο το έργο. Τόσα πολλά και τόσο κεντρικά καβαφικά ποιήματα αναφέρονται στην ομοφυλοφιλία και τη συνείδησή της. Ο Καβάφης, ας το καταλάβουμε επιτέλους, δεν γράφει απλώς για τον έρωτα. Στα ώριμα ποιήματά του γράφει για τον έρωτα ανθρώπων που βρίσκονται υπό πίεση, υπό καταπίεση, στο περιθώριο ή στο υπόγειο της κοινωνίας, ακριβώς λόγω της ερωτικής τους επιλογής. Μιλάει δηλαδή όχι μόνο για το συναίσθημα, αλλά και για την κοινωνική διαχείριση της ταυτότητας που έρχεται λόγω αυτού. Μιλάει όχι μόνο για την επιθυμία, αλλά και για τις ριζοσπαστικές επιλογές στις οποίες αυτή οδηγεί. Στο βιβλίο μου προτείνω έναν καινούργιο τρόπο να ξαναδιαβάσουμε τα "ερωτικά" ποιήματα του Καβάφη και με βάση αυτά να ξαναδούμε ολόκληρη την ποίησή του ως ποίηση μοντέρνα, κοινωνικά μαχητική και πολιτικά ριζοσπαστική.
* Ωστόσο οι αναλύσεις που έχουμε ώς τώρα πολύ λίγο, νομίζω, εμπόδισαν τον απλό αναγνώστη του να προσλάβει και να εκτιμήσει αυτά τα στοιχεία που επισημαίνετε. Βλέπει μια πολύ μοντέρνα και δυναμική ποίηση.
Συμφωνώ. Αυτό που οι αναγνώστες για δεκαετίες έχουν καταλάβει σε όλο τον κόσμο καιρός, να το καταλάβουν και οι Έλληνες φιλόλογοι.
* Κάποιοι πάντως υποστηρίζουν ότι η συζήτηση αυτή δεν είναι καινούργια και επαναλαμβάνει κάτι που είναι προφανές.
Αρκεί κανείς να κοιτάξει τον Καβάφη που διδάσκουμε στα σχολεία, για να δει πόσο η συζήτηση αυτή δεν είναι καθόλου προφανής. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί τον διάχυτο ρατσισμό και την ομοφοβία στη σημερινή ελληνική κοινωνία, για να καταλάβει πόσο η συζήτηση αυτή πρέπει να γίνεται. Αλλά και πιο ειδικά, για σκεφτείτε, μας έχουν μάθει να φανταζόμαστε έναν Καβάφη γερασμένο, σιωπηλό, ηττημένο, χαμένο σε ένα μονήρες ερωτικό αναμάσημα του παρελθόντος. Αντίθετα, από το βιβλίο μου βγαίνει ένας Καβάφης διεκδικητικός, δυναμικός, σωματικά ενεργός, ερωτικά εναργής, κοινωνικά υποψιασμένος και με σαφές ηθικό πρόταγμα. Η σεξουαλικότητα γίνεται για τον Καβάφη ένας τρόπος να αναλογιστεί κανείς και την ηθική ευθύνη που παίρνει όχι μόνο για τις πράξεις του εαυτού, αλλά και για τη θέση, τη ζωή και την επιθυμία του άλλου. Η συνειδητοποίηση αυτή προφανώς δεν περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη ερωτική ταυτότητα. Είναι ένα πλέγμα που πιάνει τους πάντες.
* Γιατί νιώσατε την ανάγκη να αντιπαρατεθείτε με απόψεις που έχουν εκφράσει ο Γ.Π. Σαββίδης, ο Δ.Ν. Μαρωνίτης και ο Γ. Γιατρομανωλάκης;
Στόχος μου είναι να δείξω τη φοβία και την αγκύλωση κάποιων απόψεων. Δείχνω δηλαδή ότι, ακόμα και στους κριτικούς του Καβάφη, υπήρξε κατά καιρούς κρυμμένη ομοφοβία. Αν έχετε παρακολουθήσει και τα άλλα μου γραπτά, θα έχετε δει ότι με απασχολεί γενικά το ζήτημα του κρυμμένου ρατσισμού που επιβάλλεται στη δημόσια σφαίρα, είτε ως μαγκιά είτε ως καθωσπρεπισμός. Με απασχολεί επίσης πώς ο λόγος της εθνικής κουλτούρας υπήρξε συχνά λόγος κανονιστικός, φαλλοκρατικός, ετεροκανονικός και καταπιεστικός. Διαβάζοντας όμως το βιβλίο καταλαβαίνει κανείς ότι η αντίθεσή μου με παλαιότερους κριτικούς είναι επίσης αντίθεση μεθοδολογική και επιστημολογική. Δεν καταγγέλλω δηλαδή τη φοβία των προηγουμένων, αλλά δείχνω και τα αναλυτικά εργαλεία με τα οποία μπορείς να ιστορικοποιήσεις και να αποδομήσεις αυτή τη φοβία.
* Η συζήτηση για τη σεξουαλικότητα, σε μια περίοδο γενικευμένης ομοφοβίας και ρατσισμού, χρειάζεται τον Καβάφη για να γίνει;
Γιατί όχι; Η συζήτηση μπορεί να γίνεται έτσι κι αλλιώς. Αλλά η ιστορία που λέω με το βιβλίο μου μπορεί να την ανανεώσει, να κάνει δηλαδή κάποιους να καταλάβουν καλύτερα μερικά πράγματα. Δεν σημειώνω απλώς πόσο σημαντική είναι η ομοφυλόφιλη ταυτότητα για έναν από τους κεντρικούς συγγραφείς του ελληνικού κανόνα. Υπογραμμίζω ταυτόχρονα και τις αγκυλώσεις μιας ελληνικής κοινωνίας που δεν μπόρεσε να υποδεχτεί τη ριζοσπαστική χειρονομία της ποίησης αυτής. Δεν συζητώ μόνο την καταπίεση του διαφορετικού με αφορμή τον Καβάφη, δείχνω ταυτόχρονα πώς ο ίδιος προσπάθησε να υπερβεί και να υπερνικήσει αυτή την καταπίεση. Δεν δείχνω δηλαδή απλώς ένα παράδειγμα για έμπνευση, αλλά τις λεπτομέρειες μιας ελευθεριακής στρατηγικής, ποιητικής, πολιτικής και ηθικής.
