του Νικου Σαραντακου
Στο προηγούμενο, πασχαλινό μας άρθρο είχαμε λεξιλογήσει γύρω από το κόκκινο χρώμα, οπότε ταιριάζει τώρα να εξετάσουμε τα λεξιλογικά της αριστεράς, της πολιτικής παράταξης εννοώ. Αμέσως βλέπουμε την πρώτη ιδιαιτερότητα του όρου: η Αριστερά, σαν λέξη, διατηρεί την καθαρευουσιάνικη κατάληξή της· κι ενώ το θηλυκό του επιθέτου «αριστερός» είναι «αριστερή», και λέμε, π.χ., για αριστερή πολιτική, αριστερή συμμαχία ή αριστερή συσπείρωση, όταν έχουμε το ουσιαστικοποιημένο επίθετο και θέλουμε να αναφερθούμε στην παράταξη, τότε υιοθετούμε τον καθαρεύοντα τύπο, η Αριστερά, και κανείς ποτέ δεν διανοήθηκε να πει «η Αριστερή», με εξαίρεση μερικούς αντίθετους που ειρωνεύονται, όχι και πολύ πρωτότυπα, τη χρήση δημοτικών τύπων (αλλά η σχέση Αριστεράς και γλώσσας είναι ένα άλλο ενδιαφέρον ζήτημα που αξίζει χωριστό άρθρο).
Μπορεί σαν έννοια η Αριστερά να είναι συνυφασμένη με το αίτημα της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, της προόδου και της αλληλεγγύης, ωστόσο λεξιλογικά κι ετυμολογικά είναι φορτωμένη με πανάρχαιες προκαταλήψεις, αφού το αριστερό χέρι είναι για τους περισσότερους λιγότερο ικανό από το δεξί, κι έτσι απ' την αρχή του χρόνου η δεξιά πλευρά συνδέθηκε με την εύνοια της τύχης και την ικανότητα και η αριστερή πλευρά με την ανικανότητα και την κακοτυχία· στην αρχαιοελληνική οιωνοσκοπία, θεωριόταν κακό σημάδι όταν τα πουλιά πετούσαν προς τ' αριστερά του μάντη, κάτι που εδραίωσε τον δυσοίωνο χαρακτήρα της αριστερής πλευράς. Ακόμα και οι λέξεις που δήλωναν την αριστερή πλευρά ήταν γρουσούζικες, και για να μετριαστεί το κακό επινοήθηκαν ευφημισμοί. Θα θυμόμαστε από τα σχολικά μας χρόνια ότι στα αρχαία υπήρχε η λέξη «ευώνυμος» για την αριστερή πλευρά, κατά λέξη «με καλό όνομα», χαρακτηριστικό παράδειγμα ευφημισμού, αλλά και η ίδια η λέξη «αριστερός» ευφημιστική είναι, αφού παράγεται από το άριστος. Ενδεικτική είναι η σημασιακή μετατόπιση της λέξης «σκαιός». Σκαιός αρχικά ήταν ο αριστερός και ο αριστερόχειρας, και μετά ο αδέξιος, ο απαίδευτος και ο δυσοίωνος, ενώ σήμερα είναι ο τραχύς, ο απότομος, ο βάναυσος (π.χ. μου φέρθηκε σκαιά).
Και στους επόμενους αιώνες, άλλωστε, η λέξη ζερβός (αριστερός) ετυμολογείται από τη λέξη ζαβός (στραβός, ανόητος, λοξός), ενώ αντίθετα η δεξιά πλευρά είναι ευνοημένη λεξιλογικά, αφού κάποιον ικανό τον λέμε επιδέξιο, και ευχόμαστε να τα φέρει η τύχη όλα δεξιά (όλα καλά). Και σε άλλες γλώσσες, η λέξη για τη δεξιά πλευρά έχει επίσης σημασίες σχετικές με τη δικαιοσύνη, την καταλληλότητα ή την ευθύτητα, για παράδειγμα στα αγγλικά right είναι ο δεξιός αλλά και ο σωστός, ο κατάλληλος, ο ευθύς, το δικαίωμα· στα γαλλικά droit, εκτός από τη δεξιά πλευρά, είναι το δίκαιο και ο ευθύς, και παρόμοιες συμπτώσεις σημασιών έχουμε και στις άλλες ρωμανικές και γερμανογενείς γλώσσες.
Και αντίστροφα, όπως και στα ελληνικά, έτσι και στις άλλες γλώσσες η λέξη για την αριστερή πλευρά (και την Αριστερά) έχει σημασίες μειωτικές ή δυσοίωνες, ας πούμε το λατινικό sinister (αριστερός, απ' όπου το σημερινό ιταλικό sinistro) έδωσε το αγγλικό sinister ή το γαλλικό sinistre (απαίσιος, δυσοίωνος), ενώ το αγγλικό left ανάγεται σε παλιότερη αγγλική λέξη που σημαίνει «αδύναμος, ανόητος». Και το γαλλικό gauche αρχικά σήμαινε «αδέξιος, άστοχος», σημασία που δεν διατηρείται στα σημερινά γαλλικά, αλλά επιβιώνει στο αγγλικό gauche (άγαρμπος).
Η χρήση της λέξης Αριστερά με την πολιτική σημασία είναι κι αυτή γέννημα της μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης, από την οποία επίσης, όπως είδαμε στο προηγούμενο σημείωμα, γεννήθηκε και η ταύτιση του κόκκινου χρώματος με τα αριστερά κινήματα. Στις Γενικές Τάξεις, οι πιο ριζοσπαστικοί βουλευτές, εκείνοι που τάσσονταν υπέρ της κατάργησης της βασιλείας κάθονταν στα αριστερά έδρανα (όπως κοιτάζει ο πρόεδρος της συνέλευσης), ενώ οι συντηρητικότεροι στα δεξιά. Αυτός ο διαχωρισμός σιγά-σιγά αποκρυσταλλώθηκε και παγιώθηκε στις επόμενες γαλλικές εθνοσυνελεύσεις, ιδίως μετά το 1815, αλλά μόνο στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται κόμματα με τη λέξη «αριστερά» στην επωνυμία τους.
Στην ελληνική πολιτική ορολογία, ο όρος «αριστερός» εμφανίζεται στη δεκαετία του 1920 (έχω πρόχειρο ένα άρθρο του Ριζοσπάστη τον Απρίλιο του 1925 στο οποίο τονίζεται ότι η Δημοκρατική Ένωσις του Παπαναστασίου «είναι ένα κόμμα της αστικής τάξης… όσο και αν φαίνεται αριστερό στην πολιτική του», αλλά η γενικευμένη χρήση του όρου Αριστερά έρχεται με τη μεταπελευθερωτική περίοδο (στις εαμικές εφημερίδες του 1945-47). Το 1951 συμμετέχει πρώτη φορά στις εκλογές αυτοτελές κόμμα με τη λέξη στην επωνυμία του, η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (είχαν προηγηθεί, στις εκλογές του 1950, οι Αριστεροί Φιλελεύθεροι, αλλά ενταγμένοι στη Δημοκρατική Παράταξη).
Άλλωστε, παρά το ετυμολογικό άχθος και τις προκαταλήψεις χιλιετιών, τα κόμματα και οι παρατάξεις της Αριστεράς πολύ συχνά δηλώνουν την αριστερή τους τοποθέτηση και στον τίτλο τους, ενώ τα δεξιά κόμματα σχεδόν πάντοτε το αποφεύγουν -- εκτός λάθους, σε καμιά ευρωπαϊκή χώρα δεν υπάρχει υπολογίσιμο συντηρητικό κόμμα που να έχει τη λέξη «δεξιός» στον τίτλο του. Φαίνεται πως άρκεσαν δυο αιώνες κοινωνικών και πολιτικών αγώνων για να αρχίσει να θεωρείται κακόσημη η λέξη «δεξιά»!
Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και στo http://www.wordpress.com
