Τίποτα δεν είναι εντελώς νεκρό. Κάθε σημασία γιορτάζει κάποτε την επιστροφή της.
Μ. Μπαχτίν
Πάλι και πάλι, μπροστά στον θάνατο του ποιητή. Το «άθλιο μασκάρεμα», το «ελεεινό καρναβάλι» του λόγου για την ποίηση: κατατάξεις, χρονολογίες, γενεαλογίες: Βύρων Λεοντάρης - Νιγρίτα Σερρών, 1932 - Σάμος - Αθήνα - Νομική - Ποιητής και κριτικός - Δεύτερη μεταπολεμική γενιά - Πρώτο βιβλίο Γενική αίσθηση, 1954 - Περιοδικά Κριτική, Εφημερίδα των Ποιητών, Επιθεώρηση Τέχνης, Σημειώσεις, Ενδοχώρα - Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το βιβλίο Εν γη αλμυρά, 1997... Αποκρύψεις, αποσιωπήσεις! Γιατί «το πρόβλημα δεν είναι η κατανόηση και παραδοχή της ποίησής· το πρόβλημα είναι η απελευθέρωση από την ποίηση. Ανάγκη πάσα ν' αγγίξουμε την πληγή μας», όπως σαφώς έγραψε στο δοκίμιο "Η ποίηση της προσωπικής ενοχής".
Ο Βύρων Λεοντάρης απελευθερώθηκε από την ποίηση. Ανάγκη πάσα ν' αγγίξουμε την πληγή του -να τον ακούσουμε. Ν' ακούσουμε! Να τι χρειάζεται κάθε φορά που χάνουμε έναν ποιητή. Ο θάνατός του μας αφήνει μόνους με ό,τι ειπώθηκε. Η απουσία του μας αναθέτει μιαν ακόμα δουλειά στο επικοινωνιακό παιχνίδι «ποιητής - ποίημα - αναγνώστης»: να αναλάβουμε την πλήρη ευθύνη αυτού που ακούμε.
Είναι τραγικό το γεγονός πως η ποίηση ανοίγεται πραγματικά στον αναγνώστη όταν ο ποιητής λυτρωθεί από αυτήν. Ρομαντισμός, σκληροπυρηνικός ρομαντισμός είναι αυτό, όπως κάθε αίσθηση εξορίας στην επικράτεια ετούτης εδώ της ύπαρξης με το σώμα, τις πράξεις, τα λόγια, τις προσδοκίες, τις ακυρώσεις, τις ψευδαισθητικές επιτυχίες.
Έτσι μπήκε στην ποίηση ο Λεοντάρης: μια ρομαντική φωνή, ανάμεσα στις ρομαντικές φωνές του ηττημένου μεταπολέμου, που προσπαθούσαν να απωθήσουν τον ρομαντισμό τους: Στα λόγια σπάταλοι, / φιλάργυροι όμως στο αίμα / κάναμε χάος το τοσοδά μας το μυαλό / -ο φόβος είναι θερμοκήπιο καλό, / ανθίζει σ' όλες του τις ποικιλίες το ψέμα ("Αποχρωματισμοί", Ομίχλη του μεσημεριού, 1959).
Παράταιρη φωνή ωστόσο. Ένας ρομαντισμός το λιγότερο ιακωβίνικος, αν παραβληθεί με κείνον τον στίχο του Αναγνωστάκη, που αποπνέει γνήσιο γνωστικισμό: Η αγάπη είναι ο φόβος που μας ενώνει με τους άλλους. Αίσθηση της ήττας οπωσδήποτε. Αλλά αυτό που ηττήθηκε στον Αναγνωστάκη δεν ήταν καθόλου αυτό που ηττήθηκε στον Λεοντάρη. Στον Αναγνωστάκη ηττήθηκε το σθένος του ανθρώπου να υπερασπίζει τα οράματά του, καταφεύγοντας στην επαρκή να εκφράσει την απελπισία του ποίηση, μια ποίηση που ενώνει τα υποκείμενα. Στους στίχους του Λεοντάρη ηττήθηκε η ίδια η ποίηση. Μπορεί να σέρνεται από στίχο σε στίχο, από ομοιοκαταληξία σε ομοιοκαταληξία, μπορεί να κατορθώνει μιαν αισθητική οντότητα -ειρωνικά μετασυμβολιστική πάντως- αλλά είναι φανερό πως «η ποίηση έχει γίν[ει] η αμφισβήτηση της ποίησης. Ο ποιητής είναι το πρόβλημά του... Για τον ποιητή δεν απόμεινε πια καμιά γλώσσα», όπως θα γράψει ο ίδιος ("Το θεώρημα και το ολοκαύτωμα"). Κι έτσι, αυτό που θα επιχειρούσαμε ν' ακούσουμε στον Λεοντάρη -του ιδίου μάλιστα απόντος- καταντά ένα μικρό «χάος» που αντιστέκεται μέσα στον «κόσμο», όπως λέει ο ίδιος στο ανωτέρω δοκίμιό του. Αντιστέκεται, ναι· αλλά όλα εδώ είναι ρευστά.
Δεκατρία βιβλία με ποίηση και πέντε βιβλία με δοκίμια. Ποιήματα γοητευτικά, που όταν τα διαβάζει κανείς λέει: Να, αυτό είναι ποίηση! Από την άλλη, δοκίμια που μας διαβεβαιώνουν πως: «ο ποιητής δεν κατανοεί την πραγματικότητα, δεν κατανοεί την ανθρώπινη εμπειρία» ("Το θεώρημα και το ολοκαύτωμα") - «η ποιητική λειτουργία καταστρέφει ψυχικές δομές -και συντηρεί κοινωνικές» ("Η ποίηση της προσωπικής ενοχής") - «ο άνθρωπος είναι για να ζει και η ποίηση για να πεθαίνει» ("Θεσεις για τον Καρυωτάκη").
Πώς μπορεί κανείς να διαβάσει έναν ποιητή που «απαξιώνει» με τέτοιο τρόπο την ποίηση; Τι σημασία έχει αν οι στίχοι: Είμαστε μεσοπόλεμος, σου λέω, / ανίατα μεσοπόλεμος... Ας πάμε / λοιπόν κι απόψε, ας πάμε πάλι κάπου / να χορέψουμε ή να σκοτωθούμε... (Ψυχοστασία, 1972) λένε κάτι; Μπορούμε να το ακούσουμε σαν να μας αφορά; Αφού «ο ποιητής δεν κατανοεί την πραγματικότητα, δεν κατανοεί την ανθρώπινη εμπειρία», τι ακούμε; Μόνο ένα μικρό «χάος» που αντιστέκεται μέσα στον «κόσμο»; Όχι ακριβώς. Γιατί ενδέχεται να μην έχουμε αποφασίσει τι σημαίνουν οι λέξεις της αμέσως προηγούμενης πρότασης του ποιητή. Τι είναι κόσμος, χάος, αντίσταση, μικρό, εντός;
Ό,τι σημαντικότερο έχει να μας προσφέρει ο Λεοντάρης (πέρα από τα εξαίρετα ποιήματά του) είναι η πρόταση ενός τρόπου σχετισμού με την ποίηση, με την πληγή της ποίησης. Ξέρουμε πως έχουμε να κάνουμε με τον ποιητή, το κείμενο με την φωνή του και τον αναγνώστη. Ο ποιητής ομιλεί, το κείμενο μεταβιβάζει, ο αναγνώστης ακούει. Για τον Λεοντάρη, η γραμμή αυτή δεν μπορεί να οδηγήσει πουθενά, αν ο ποιητής και ο αναγνώστης δεν μεταθέτουν κατά βούληση τη θέση τους, σε έναν διάλογο, ο οποίος διαδραματίζεται στο εσωτερικό της Ιστορίας, της βιωμένης Ιστορίας. Τίποτε δεν είναι αρκετά «χάος», αν ο «κόσμος» κινείται, ακολουθώντας το ελεύθερο υποκείμενο. Απομένει να ριζοσπαστικοποιήσουμε τη ζωή. Έστω και αν καραδοκεί το τρομερό.
