Ανέκδοτη συνέντευξη στον Φίλιππο Φιλίππου
Τον Μάρτιο του 1996, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της Διαδρομή -Δοκίμια κριτικής (1960-1995), που εκδόθηκε από τη Νεφέλη, επισκέφθηκα τη Νόρα Αναγνωστάκη στο σπίτι της στην Πεύκη, στην οδό Κρήτης, για να μιλήσουμε για τη ζωή και το έργο της. Η εγκάρδια συζήτησή μας -χωρίς κασετόφωνο και άλλα σύνεργα-, έγινε στο σαλόνι κοντά στο τζάκι, παρουσία του Μανόλη και του γιου τους Ανέστη. Στο τέλος της συζήτησης τής έδωσα μερικές γραπτές ερωτήσεις. Οι απαντήσεις της μου δόθηκαν ύστερα από μερικές μέρες, μα η συνομιλία μας δεν δημοσιεύτηκε ποτέ, κατόπιν δικής της επιθυμίας. Η πρώτη ερώτηση που της απηύθυνα αφορούσε το πότε και το πού γεννήθηκε.
Το κείμενο που προέκυψε από εκείνη την συνομιλία είναι το εξής:
Η Νόρα Αναγνωστάκη γεννήθηκε στην Αθήνα κατά τον Μεσοπόλεμο. Αν τη ρωτήσετε για χρονολογίες και ημερομηνίες, θα σας παραπέμψει χαριτολογώντας σ' ένα κείμενό της για τον Γιώργο Σεφέρη: «Όταν άρχισα να διαβάζω ποίηση, ήταν Κατοχή και ήμουνα στην ηλικία της εφηβείας. Τότε πρωτοδιάβασα και τον Σεφέρη...». Ως τόπο γεννήσεως αναφέρει μια κλινική στο Κουκάκι (τότε Γαργαρέττα), κάτω από την Ακρόπολη. Μεγάλωσε στην Πεύκη (τότε Μαγκουφάνα) και θεωρεί τον εαυτό της παιδί της αττικής εξοχής.
Δεν έχει βιώματα πόλης ούτε βιώματα χωριού. Έζησε στην απομόνωση του προαστίου, όπου δεν υπήρχαν οι εντάσεις και οι πειρασμοί της μεγάλης πόλης. Αργότερα μπήκε το πανεπιστήμιο για να σπουδάσει Νομικά και γνώρισε τη βουή των δρόμων. Επειδή τότε οι αποστάσεις ήταν μεγάλες και υπήρχε έλλειψη συγκοινωνιακών μέσων, έμενε στη σοφίτα μιας ξαδέλφης της στην πλατεία Αμερικής (τότε Αγάμων).
Ανατράφηκε με δημοκρατικές αρχές σε μια βενιζελικών πεποιθήσεων οικογένεια. Οι καταβολές της την οδήγησαν στην ΕΠΟΝ, όπως συνέβαινε με την πλειονότητα των νέων της Κατοχής. Δεν εντάχθηκε ποτέ σε κανένα κόμμα, αλλά πήρε μέρος σε μαζικές εκδηλώσεις και λαϊκές κινητοποιήσεις συμμεριζόμενη τον αγώνα και την αγωνία της γενιάς της. Στη διάρκεια του Εμφυλίου γλίτωσε τη σύλληψη, όταν κατά την απουσία της η Ασφάλεια ανακάλυψε στη σοφίτα, μέσα σ' έναν παλιό καναπέ, ένα δέμα με προκηρύξεις. Ανήκαν στην εξαδέλφη της, η οποία γι' αυτόν τον λόγο καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκιση.
Το όνομα του συντρόφου της στη ζωή, του Μανόλη Αναγνωστάκη, το πρωτάκουσε το 1951 από τον Ρένο Αποστολίδη, ο οποίος στο σπίτι του, στην οδό Τήνου, απήγγειλε ενώπιον κοινού το ποίημα «Χάρης 1944». Λίγο αργότερα ο ποιητής βγήκε από τη φυλακή και περνώντας από το σπίτι του Αποστολίδη τη γνώρισε. Παντρεύτηκαν το 1956. Μολονότι ασκήθηκε σε δικηγορικό γραφείο, δεν ασχολήθηκε με τη δικηγορία. Τα μεταπτυχιακά του Μανόλη στη Βιέννη, η γέννηση του Ανέστη και η εγκατάσταση της οικογένειας στη Θεσσαλονίκη το 1957 δεν ευνοούσαν μιαν επαγγελματική σταδιοδρομία.
Το 1959 έγινε ο αμεσότερος και βασικότερος συνεργάτης του ποιητή, ο οποίος μετά το νεανικό Ξεκίνημα φιλοδοξούσε να βγάλει ένα περιοδικό με πνεύμα ανανεωτικό που να εκφράζει γενικότερες ιδέες. Αυτό ήταν η Κριτική. Οι δουλειές που έκανε εκεί ήταν πολλές και ποικίλες: επιλογή και επιμέλεια κειμένων, μεταφράσεις, διορθώσεις. Την ίδια εποχή άρχισε να γράφει. Παρακινούμενη από τους φίλους της, την Ελένη Βακαλό και τον Μίλτο Σαχτούρη, να βάλει στο χαρτί όσα έλεγε στις συζητήσεις τους, άρχισε να γράφει δοκιμιακά κείμενα, δεδομένης και της έλλειψης δοκιμίων στο περιοδικό.
Το 1970 άνοιξε με άλλους ένα βιβλιοπωλείο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, τη «Βιβλιοθήκη». Το πρώτο βιβλίο που έβαλε στη βιτρίνα του μαγαζιού ήταν τα Δεκαοχτώ κείμενα του Κέδρου, το οποίο, εκτός από το δικό της, το «Μια μαρτυρία», περιελάμβανε κι ένα κείμενο του Μανόλη. Το πρώτο της βιβλίο με δοκίμια, το Μαγικές εικόνες, εκδόθηκε το 1973 από το περιοδικό Τραμ. Το 1978, μετά τους φοβερούς σεισμούς της Θεσσαλονίκης, όταν γκρεμίστηκαν οι τοίχοι και καταστράφηκε το ακτινολογικό ιατρείο του Μανόλη στην οδό Τσιμισκή, η οικογένεια ήρθε στην Αθήνα και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Πεύκη. Το πατρικό σπίτι δόθηκε αντιπαροχή και το 1987 χτίστηκε στη θέση του μια σύγχρονη πολυκατοικία.
* Ποια πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις σημάδεψαν τα παιδικά και τα νεανικά σας χρόνια, κυρία Αναγνωστάκη;
Η μαυρίλα της Κατοχής μου προξένησε κατάθλιψη. Η έλλειψη ελευθερίας ήταν κάτι το τρομερό. Έβρισκα όμως παρηγοριά στα βιβλία. Αγαπούσα ιδιαίτερα την ποίηση του Καρυωτάκη, του Σεφέρη, του Καβάφη. Στη δική μου γενιά άρεσαν ο Χάμσουν και η ρώσικη λογοτεχνία. Ντοστογιέφσκι, Γκόγκολ, Τσέχωφ, Τουργκένιεφ.
* Εσείς ποιον συγγραφέα προτιμούσατε;
Τον Ντοστογιέφσκι. Μ' έχει σημαδέψει. Όλα του τα βιβλία δείχνουν πόσο πλατύς είναι ο ορίζοντας του ανθρώπου.
* Ο Μανόλης Αναγνωστάκης σας αφιέρωσε τη «Συνέχεια 3» κι εσείς του αφιερώσατε τις Μαγικές εικόνες. Έχει γράψει για σας κάποιο ποίημα;
Ναι. έγραψε για μένα το «Ήρθες όταν εγώ δεν σε περίμενα...» Πρόκειται για ποίημα που αποτελεί παράδοση ζωής. Παρέδωσε τη ζωή του στα χέρια μου.
* Έχετε γράψει δοκίμιο για την ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη;
Πράγματι, έχω γράψει. Δεν το έχω όμως δημοσιεύσει γιατί το θεωρώ αντιδεοντολογικό.
* Το δημοσιευμένο έργο σας αποτελείται κυρίως από δοκίμια για ποιητές και ποιήτριες. Να υποθέσω ότι έχετε γράψει ποιήματα; Κι αν ναι, γιατί δεν τα δημοσιεύετε;
Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι, έτσι κι εγώ έχω γράψει ποιήματα. Πρόκειται όμως για γυμνάσματα και δεν τα θεωρώ δημοσιεύσιμα. Έχω ωστόσο δημοσιεύσει ένα πεζό στο περιοδικό Νέα Πορεία το 1960. Είναι διήγημα με τίτλο «Ο αναμένων» και το υπέγραψα με το ψευδώνυμο Εύα Μάνου.
* Είστε ολιγογράφος. Γιατί;
Δεν γράφω για το κοινό. Γράφω για τους δημιουργούς, σε αυτούς απευθύνομαι. Τα δοκίμιά μου είναι ταξίδια γνωριμίας με τους δημιουργούς. Επιπλέον δημοσιεύω δύσκολα, τα κείμενά μου τα βασανίζω, είμαι εναντίον της προχειρότητας.
* Υπάρχουν ανέκδοτα κείμενά σας που σκοπεύετε να δημοσιεύσετε κάποτε;
Ναι, υπάρχουν μερικά κείμενα δοκιμιακού χαρακτήρα και ασφαλώς θα δοθούν για δημοσίευση.
* Σ' ένα κείμενό σας που περιλαμβάνεται στη Διαδρομή μιλάτε για τη σάτιρα και το χιούμορ στην ποίηση και λέτε ότι «το χιούμορ πρέπει να το φανταστούμε σαν μια ψιλή χρωματιστή ίνα στην ύφανση ενός σκουρόχρωμου υφαντού». Ποια είναι η γνώμη σας για το χιούμορ με δεδομένο ότι ο Μανόλης Αναγνωστάκης εξέδωσε πριν από λίγα χρόνια τα σατιρικά του ποιήματα ως Μανούσος Φάσσης;
Ένα από τα πράγματα που μας συνδέουν με τον Μανόλη είναι και η κοινή αίσθηση του χιούμορ. Τα ποιήματα του Φάσση βγήκαν με δική μου προτροπή. Είναι κρίμα που δεν κυκλοφορούν πια. Θέλω να ξαναεκδοθούν για να φανεί και η άλλη πλευρά του Μανόλη, η σατιρική. Ελπίζω να γίνει σύντομα.
