Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
"Αν κάποτε τύχει οι κακοί έμποροι να κατακλύσουν τις αγορές μας, ο άνθρωπος ο δημιουργός θα βρει τον τρόπο να μετακομίσει σε άλλους πλανήτες και να ξαναρχίσει τη ζωή ξανά από 'κεί" λέει ο Μάρκος Μέσκος καταφάσκοντας πλήρως στη ζωή. Ο ίδιος, άλλωστε, με την ποίησή του, αυτή τη μετοίκιση στην ουσία της ανθρώπινης υπόστασης καταδεικνύει ανελλιπώς, από το 1952 που άρχισε να πρωτογράφει μέχρι τα εντελώς πρόσφατα "Ποιήματα της Σκάλας" που παραδίδει τώρα δα, ως απολογισμό, ως "ύστατο χαιρετισμό προς τον κόσμο αυτό, προς τα όνειρά μου, την ουτοπία μου, την πίστη μου προς όλα αυτά τα αγαπημένα". Έχοντας περπατήσει "τους ματωμένους τόπους της Ιστορίας" στη Μακεδονία όπου γεννήθηκε και εξακολουθεί να ζει, ποτίζει την ποίησή του με την ιστορική και πολιτική διάσταση και εντός αυτής τοποθετεί τον άνθρωπο ως ατομική και συλλογική οντότητα. Ο ίδιος, τοποθετημένος "με το δίκιο των ταπεινών, των κυνηγημένων, των εκτελεσμένων", επιμένει: "εγώ είμαι κομμουνιστής χωρίς ταυτότητα". Και αυτό που διαρκώς αναζητάει με το ποίημά του είναι "η ομορφιά μέσα από την τραγικότητα".
Τον συναντήσαμε στην περίκλειστη αυλή των εκδόσεων Γαβριηλίδη. Τα γκράφιτι στους τοίχους, μισοτελειωμένοι καφέδες και αφεψήματα στα τραπέζια κι ένα κόκκινο φωτάκι να αναβοσβήνει στο κασετόφωνο, σημάδι εγγραφής λόγων με ιδιαίτερη σημασία. Από το rec στο play, η εγγραφή κατέγραψε μια νηφάλια αφήγηση για τη ζωή, τον θάνατο, την πατρίδα, την Αριστερά, την ποίηση, αυτή πάνω απ' όλα. "Γράψε ό,τι θέλεις", μου λέει. "Ένα μόνο σε παρακαλώ να γράψεις, ότι η συνέντευξη είναι της Φούλης και του Γιώργου Γρηγοριάδη, του Νέου Ηρακλείου Αθηνών".
* Δεν είναι πολύς καιρός που κυκλοφόρησαν η συγκεντρωτική έκδοση το "Μαύρο Δάσος", τα "Λύτρα" και τα "Πεζογραφήματα". Πώς φτάσατε τόσο γρήγορα στα "Ποιήματα της Σκάλας";
Το "Μαύρος Δάσος" είναι μια περιοχή της ενδοχώρας μου. Όταν πρωτοπήγα εκεί συνάντησα πράγματι ένα παρθένο, μαύρο δάσος, με μύθους, με θρύλους, με νεράιδες, με πηγές, απλώθηκε μπροστά μου. Ένα ρομαντικό τοπίο το οποίο δεν μπόρεσε να καταστρέψει ούτε η δεκαετία του '40, εννοώ την αντίσταση και τον εμφύλιο. Επειδή είναι κοντά μου αυτό κι επειδή στην αρχή ήθελα να μπει ο τίτλος "Μαύρη γη" στο βιβλίο, αλλά δεν το ήθελα τόσο κοντά στον θάνατο, εμένα ο θάνατος δεν με φοβίζει γιατί πιστεύω ότι ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο υπάρχει αλληλουχία, έγινε τελικά η έκδοση "Μαύρο Δάσος". Μετά από εκεί, όμως, άρχισε να με βασανίζει αυτή η δέσμευση της γραφής του ποιήματος και λέω: η ζωή έχει κι άλλα καλά, δεν είναι μόνο η ποίηση, που της αφιερώθηκα 58 χρόνια τώρα. Και ζητούσα τα λύτρα, όχι για να απελευθερώσω το παιδί μου, τη γυναίκα μου ή τον πατέρα μου που πήραν κάποιοι κακοποιοί, αλλά για να απελευθερώσω τον εαυτό μου από αυτή τη συνήθεια. Φαίνεται, έγινα ο ίδιος ποίημα και δεν μπορώ να ζήσω αλλιώς.
* Τι σημαίνει γίνομαι ποίημα;
Αυτή η καταφυγή στο ποίημα, αυτή η συνήθεια της αγάπης που είναι η ποίηση. Γιατί, μην ξεχνάμε, η ποίηση είναι κυρίως προσφορά, είναι τα τίμια δώρα, τα πρόσφορα, ενώ η πεζογραφία έχει άλλες διαστάσεις. Είναι περισσότερο δημόσιος λόγος και πιο αποτελεσματικός. Η ποίηση έχει μακροπρόθεσμες δυνάμεις, θα δράσει στο μέλλον, ενδεχομένως, και χωράει στο διάστημα που περνάμε από τη μια εποχή στην άλλη, εάν μείνει κάτι απ' αυτή. Αν δεν έχει τις αρετές από μόνο του το ποίημα, δεν μένει τίποτα, σκορπίζει, γίνεται στάχτη.
* Ζώντας μέσα σ' αυτό το πολύ ζοφερό παρόν, η ποίηση έχει διάδραση, νομίζετε;
Ευτυχώς ποτέ δεν έχει πάψει να υπάρχει η διάθεση της Ανάστασης μέσα μου. Πιστεύω στα νέα παιδιά, στα μάτια τους, στη ζωή και στα όνειρα που θα κάνουν. Άσχετα αν τακτικά με θερίζει η αλωνιστική μου μηχανή της ματαιότητας. Βλέπω και τη ματαιότητα του κόσμου και των αγώνων μου και των ονείρων μου. Αλλά τελικά, αν δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά και ως ανθρώπινη κοινωνία και ως συνείδηση, θα ενταχθώ με το δίκιο αυτής της πλευράς. Με τους ταπεινούς, με τους καταφρονεμένους, τους κυνηγημένους, τους εκτελεσμένους. Αυτοί είναι που δικαιώνουν την ύπαρξη του ανθρώπου. Δεν ξέρω άλλη πλευρά. Η ντομπροσύνη, η τιμιότητα, είναι χαρακτηριστικά αυτής της πλευράς, γι' αυτό παλιότερα έλεγα: αυτός είναι δικός μας, αριστερός, άρα είναι εντάξει από κάθε πλευρά. Όμως κάποιες φορές δεν συνέβαινε. Εγώ έτσι γνώρισα τους ωραίους ανθρώπους που λέω, τους κομμουνιστές, στην κορύφωσή τους, στην ολοκλήρωσή τους. Κάποιοι άνθρωποι που άφησαν τα κόκαλά τους στα βουνά, κάποιοι που πέθαναν έξω από τη χώρα μας, κάποιοι άνθρωποι που νωρίς-νωρίς "καθαρίσανε", που λένε, φύγανε, αναχώρησαν λόγω κιρρώσεως του ήπατος, όταν βγήκαν από εξορίες κι από φυλακές καταφύγανε στο ποτό και όλοι δεν έφθασαν στα 60 τους χρόνια, στα 55 τους. Ένας απ' αυτούς ήταν κι ο Όμηρος Πέλλας, που στα 42 χρόνια πήρε το καπέλο του και αναχώρησε.
* Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ...
Βεβαίως είναι ζόρικο, πολύ. Αλλά εγώ δεν είμαι αριστεριστής, εγώ είμαι κομμουνιστής χωρίς ταυτότητα. Δεν ήμουν ποτέ κομματόσκυλο, είχα τον κριτικό λόγο. Κι από τότε, από τα χρόνια εκείνα, το '51, '52', '53, όταν διαβάζω τον Ιστορικό Υλισμό, λέω: κάπου τα ξέρω αυτά τα πράγματα, γιατί τα μάτια μου είδαν πολλά και οι πλευρές της συνείδησής μου είχαν πάρει τον δρόμο τους.
* Γι' αυτό στην ποίηση και στα πεζά σας συνομιλείτε διαρκώς με την Ιστορία;
Η πολιτική και η ιστορική διάσταση είναι πάντα παρούσα. Όσο και να θέλω να ξεφύγω είναι ακατόρθωτο. Και το θέλω να υπάρχει και να το εισπράττει ο αναγνώστης που λίγο-πολύ γνωρίζει το χνώτο της αναπνοής μου.
* Στα "Ποιήματα της Σκάλας", η σκάλα είναι προς ανάβαση ή προς κατάβαση;
Δυστυχώς προς κατάβαση, τα χρόνια εκεί με πάνε και ουσιαστικά είναι ένα οριακό μεταίχμιο της ζωής μου συγκρουσιακό, που διευρύνει ενδεχομένως και φωτίζει περισσότερα πράγματα. Είναι ένας απολογισμός ή, αν θέλετε, ένας ύστερος χαιρετισμός προς τον κόσμο αυτόν, προς τα όνειρά μου, την ουτοπία μου, την πίστη μου, προς όλα αυτά τα αγαπημένα. Κι επειδή η κακιά στιγμή ήταν η σκάλα απ' όπου έπεσα τον Μάιο κι επί τρεις ώρες ήμουν εκεί αναίσθητος σχεδόν, κράτησα προφανώς την κακιά στιγμή μέσα μου γιατί φαίνεται ότι κινητοποιούνται οι γραφές μου όταν κινδυνεύω και με πλησιάζει ο θάνατος.
* Είναι, σαν να λέμε, μια συνάντηση με τον "Angelus Novus", τον άγγελο της ιστορίας του Κλέε.
Δεν τον ξέρω τον πίνακα, αν και αγαπάω τις εικαστικές τέχνες. Ίσως βοήθησε και η επαγγελματική μου ζωή στα διαφημιστικά γραφεία και κάτι ήξερα από σχέδιο και χρώμα. Ας είναι καλά ο Ηλίας Δεκουλάκος, ο Τάσος ο χαράκτης, ο Μιχάλης Αγρανιώτης, ο Παναγιώτης Γράβαλος, νά κάποια ονόματα που βγαίνουν και η μνήμη τους πάντα μού είναι χρήσιμη.
* Από την ποίηση, ποια ονόματα σας είναι χρήσιμα;
Η ποίηση δεν είναι ένα πράγμα. Εμένα μ' αρέσει να κορφολογώ. Από τη νεοελληνική γραμματεία τον Σολωμό πάνω απ' όλα, χωρίς να σημαίνει ότι ο Κάλβος είναι μικρότερος, είναι άλλο μέγεθος, τον Βάρναλη γιατί είναι ο πριν τον Ρίτσο, αν δεν υπήρχε "Η μάνα του Χριστού" δεν θα υπήρχε ο "Επιτάφιος", κι από εκεί και πέρα είναι ο Σεφέρης, η Μέλπω Αξιώτη η ξεχασμένη, η Μάτση Χατζηλαζάρου, και πολύ πιο κοντά μου είναι ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Κλείτος Κύρου και ο Τάσος Λειβαδίτης από την πλευρά των κοινωνικών ποιητών. Αν ανοίξουμε τα βήματά μας και αγκαλιάσουμε τον κόσμο έχουμε να αγκαλιάσουμε και την Αχμάτοβα, και την Τσβετάγεβα, τον Μιλός, τον Μπωντλαίρ, τον Ρεμπώ και τον Πόε. Θα μείνω λίγο στον Μανόλη Αναγνωστάκη, που είναι σπουδαίος ποιητής όχι μόνο γιατί έγραψε αυτά τα ποιήματα, αλλά γιατί άντεξε τη σιωπή του. Είναι σημείο αναφοράς για την Αριστερά, καλό είναι να τον θυμόμαστε πότε-πότε.
* Λέτε συχνά ότι το μόνο ανεξαργύρωτο είδος ενδεχομένως να είναι η ποίηση.
Ναι, γιατί πιστεύω πως δεν εξαργυρώνεται ποτέ η ποίηση. Οι ποιητές που είναι κάτι άλλο από το ποίημα είναι επιλήψιμοι πολλές φορές και τους βρομίζει, τους λερώνει η ζωή, ενώ το ποίημα είναι αυθύπαρκτο στην κοινωνία του, στην πολιτεία του και στον προορισμό του, με όσες δυνάμεις έχει.
* Καθώς κάνετε τον απολογισμό, τι λέτε για τη ζωή σας;
Συχνά λέω πως οι ωραίοι ποιητές που αγαπήσαμε υπήρξαν πουλάκια στη θύελλα, στην μπόρα και στην καταιγίδα και κατάφεραν να επιζήσουν για να αρθρώσουν τον λόγο τους στα κείμενά τους. Τους ονομάζω πουλιά όχι μόνο σαν σύμβολα της ελευθερίας, αλλά και σαν οντότητες τους οποίους έπαιρνε ο άνεμος, οι κακοκαιρίες και η κακότητα της εποχής και του κόσμου από 'δω κι από 'κει.
* Και τώρα, σ' αυτή την κακότητα που ζούμε, ποιος είναι ο ρόλος του ποιητή;
Να αντιστέκεται σε οποιαδήποτε κακότητα τον σημειώνει και μ' όποιο τρόπο μπορεί. Να αντιστέκεται σ' αυτό το ζοφερό κλίμα που μας έχει τσακίσει, να μη λερώνεται, να μη βρομίζει, να μη συμβιβάζεται, να μην αλλάζει η πέτρα του, να είναι βαριά πέτρα. Είναι λερωμένη η εποχή μας.
* Και με τη Χρυσή Αυγή τι κάνουμε;
Μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα είναι μια συντηρητική χώρα από την εποχή των κοτσαμπάσηδων και του χωροφύλακα και συνεχίζεται αυτή η ατμόσφαιρα. Βλέπουμε και τους δημοσιογράφους και όλους αυτούς που παριστάνουν σήμερα τους υπερασπιστές της Χρυσής Αυγής, αυτοί πήραν στις μαύρες σακούλες, τα χρήματα της εξαγοράς τους. Αυτοί νομίζουν πως δεν τους βλέπει ο κόσμος, υποτιμούν τη νοημοσύνη του. Ο κόσμος, όμως, έχει υπερβεί και την κρίση και τη σκέψη της εξουσίας που τον εκφράζει πολιτικά. Έχει μεγάλο σπαθί στα χέρια του, που είναι ο κριτικός λόγος. Γι' αυτό λέμε ότι η Δημοκρατία είναι πολύ δύσκολο πολίτευμα, γι' αυτό δεν εφαρμόζεται στο σύνολό της. Ανά τους αιώνες ψάξτε να βρείτε πόσο γυρίζει, πόσο ψάχνει το ξέφωτό της και δεν το βρίσκει εύκολα. Κάποιες στιγμές μονάχα, κάποια χρόνια, το βρίσκει, και μετά ξαναγυρίζει στο ζοφερό παρελθόν μας.
* Πώς θα χαρακτηρίζατε την εποχή μας;
Άκρως ενδιαφέρουσα για τους ανθρώπους που αντιστέκονται και κατάπτυστη γι' αυτούς που συμβιβάζονται και συνομολογούν το κακό.
* Ποιο είναι το κακό σήμερα;
Ο φασισμός. Είναι αυτό που παραβιάζει την οντότητα, την ύπαρξη, τα όνειρα και την ελευθερία του άλλου. Δυστυχώς είναι η εποχή του φασισμού. Όμως, ό,τι και να κάνει, όσο και να κρατήσει, με την πλάτη που θα βάλει ο κόσμος θα ξεριζωθεί. Ο κόσμος είναι πλασμένος να υπηρετεί το καλό. Εγώ δεν φοβάμαι γιατί απ' το πετσί μου έχουν περάσει πολλά τέτοια επεισόδια, κακές εποχές, εξάρσεις του φασισμού.
* Επιμένετε να ζείτε στην παραμεθόριο.
Κράτησα τα καλά της παραμεθορίου περιοχής. Εγώ τα γερά γράμματα που έχω μάθει τα οφείλω σε πέντε καθηγητές μου, που λόγω φρονημάτων βρέθηκαν με δυσμενή μετάθεση στη γενέτειρά μου. Η Αθηνά Μιχαηλίδη, η Ελευθερία Σουζλού, ο Γιάννης Κωτσάκης, ο Γιάννης Χριστοφίλου, συγκρατούμενος του Λειβαδίτη, ο Γιώργος Γκουρμούτης κι ο μαθηματικός Δημοσθένης Μπίθας θα μπορούσαν να διοικήσουν ένα ολόκληρο υπουργείο Παιδείας με τη γνώση των δυσκολιών στην ανθρώπινη κοινωνία και τον πολύ φωτεινό και δημοκρατικό τρόπο τους. Εμείς συρρικνώναμε την ύπαρξή μας λόγω των ιστορικών αναγκών, αλλά δεν το βάζαμε κάτω, κορφολογούσαμε και παίρναμε το καλό όπου το βρίσκαμε. Μην ξεχνάμε ότι οι ιστορίες κύλησαν με την πρωτοβουλία πολύ μικρών ομάδων. Δεν ήτανε ποτέ πολλοί. Έζησα 18 χρόνια στην Αθήνα κι από 'κει και πέρα, για να μην καίγομαι από τα σύνορα, επέλεξα τη Θεσσαλονίκη. Μέχρι τη Θεσσαλονίκη το ταξίδι είναι αλέγκρο, από τη Θεσσαλονίκη μέχρι τα Κορφοβούνια όπου γεννήθηκα, μέχρι τα λημέρια μου, τα χωριά πάνω στο Βέρμιο και το Καϊμακτσαλάν, είναι πολύ δύσκολη η διάβαση γιατί γνωρίζω βήμα-βήμα τι συνέβη σ' αυτόν τον χώρο κι αυτό με πληγώνει. Είναι ματωμένη η Ιστορία.
* Τι είναι η πατρίδα, κύριε Μέσκο;
Τα παιδικά μας χρόνια και η συνείδησή μας που μας κάνει ανθρώπους ή ζώα. Αλλά αυτή η χώρα έχει έναν τεράστιο Όμηρο, έχει τους ποιητές της αθηναϊκής τραγωδίας: τον Ευριπίδη, τον Αισχύλο, τον Αριστοφάνη, τον Σοφοκλή, σπουδαία κεφάλαια, ο πολιτισμός είναι αυτή η χώρα. Πατρίδα μου είναι αυτός ο πολιτισμός.
* Και η Αριστερά πού βρίσκεται;
Η ουσία της Αριστεράς κάπου ανάμεσα στην επιλογή σου ως άνθρωπος βρίσκεται. Κι αν θέλετε να σας το πω αλλιώς, η Δεξιά ποτέ δεν μίλησε για πολιτισμό. Είχε καθήκον να συλλαμβάνει, να φυλακίζει, να εξορίζει και να εκτελεί τους ανθρώπους και ανάμεσά τους τους ποιητές...
