Δεν απαιτείται να μας το επισημάνει η βιβλιογραφία: αν σε κάποια γωνιά του λυρικού ρεπερτορίου κρύβεται μια «αντι - όπερα», τότε αυτή είναι «Η Μύτη», το νεανικό αριστούργημα του Ντμίτρι Σοστακόβιτς, έργο όχι απλά ριζοσπαστικό, αλλά και πολύτιμο προκειμένου να κατανοήσουμε τους λόγους της ακύρωσης μιας μελοδραματικής ιδιοφυΐας με όρους διαλεκτικής απέναντι σε ένα πολιτικό σύστημα αρκούντως ωραιοποιημένο με συγκριτικό πόλο τον επιγενόμενο σταλινικό εκβαρβαρισμό του.
Γιατί είναι πλέον ή βέβαιο ότι αρκούν η «Μύτη» και η μεταγενέστερη «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ» προκειμένου να αντιληφθούμε ότι η τραυματική αυτή αντιπαράσταση προσώπου και καθεστώτος στέρησε από τον κόσμο της όπερας τον Μπέντζαμιν Μπρίτεν της Ανατολής, τηρουμένων φυσικά όλων των απαραίτητων αναλογιών και αποκλίσεων που χαρακτηρίζουν την ιδιαιτερότητα των αρχετυπικών προσωπικοτήτων, όπως αναμφισβητήτως αμφότεροι καταγράφονται στη μουσική ιστορία του 20ού αιώνα.
Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι, ακριβώς όπως και ο Μπρίτεν, ο Σοστακόβιτς, και στις δυο περιπτώσεις που συνέθεσε όπερα, απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στο κείμενο που επέλεξε να μελοποιήσει, διαθέτοντας όχι μόνο το δραματουργικό ένστικτο αναγνώρισης των ευκαιριών και δυνατοτήτων που αυτό του παρείχε, αλλά και οργιώδη φαντασία σύντηξης μουσικών επιρροών, όπως και επινοητικότητα σε σχέση με την ενορχήστρωση, αφού η ορχήστρα παρεμβαίνει έντονα και αξιομνημόνευτα στην εκτύλιξη της πλοκής, ένας οιονεί δεύτερος επίμονος σχολιαστής που επικυρώνει αδιάψευστα τον αιχμηρό σαρκασμό του συνθέτη.
Με αφετηρία το ομώνυμο διήγημα του Νικολάι Γκόγκολ, ο Σοστακόβιτς ερανίσθηκε και από άλλα έργα του ιδίου, καθώς και από τους «Αδελφούς Καραμαζώφ» του Ντοστογιέφσκυ για τη συλλογική (από κοινού με τρεις ακόμη συνεργάτες του) συγγραφή του λιμπρέτου, προνοώντας να τοποθετήσει την αντιγραφειοκρατική του σάτιρα στην εποχή της βασιλείας του Αλεξάνδρου Α'. Ακόμη και χωρίς τη συνεργασία του μεγάλου Βζέβολοντ Μέγιερχολντ για τη σκηνική πρεμιέρα, η «Μύτη» κατέγραψε προκλητική για την «Ένωση Προλεταρίων Συνθετών» επιτυχία στο κοινό, τοποθετώντας, μετά την πρεμιέρα της (18.01.1930) στο Θέατρο Μάλυ του Λένινγκραντ, τον συνθέτη στο στόχαστρο και το έργο του εκτός θεάτρων μέχρι το 1974, οπότε και αναβίωσε στη Μόσχα υπό την επίβλεψή του και με τη μουσική διεύθυνση του Γκενάντι Ραζντιέστβενσκυ.
Ακόμη και χωρίς να έχει παρακολουθήσει κάποιος την παραγωγή (ή το βίντεο) της Όπερας Δωματίου της Μόσχας (το 1977 η παραγωγή ταξίδευσε και στην Αθήνα), η ηχογράφηση της εποχής από τους ίδιους συντελεστές (στο ράφι του αρχείου μου ως σετ δίσκων μακράς διαρκείας της Melodiya C10-07007/10, C 0871/8, σε κοινή συσκευασία με τη λογοκριμένη «Katerina Izmailova») παρέχει το βασικό στοιχείο διαφοροποίησής της από τις πληθωρικές αναβιώσεις της Μετροπόλιταν Όπερα, ήδη από το 2010 στην επιθετικά εντυπωσιοθηρική εκδοχή του William Kentridge και των συνεργατών του, που παρακολουθήσαμε στην αίθουσα «Χρήστος Λαμπράκης» του Μεγάρου Μουσικής σε απευθείας δορυφορική μετάδοση σαββατιάτικου matinée (26.10.2013).
Ο καταιγισμός γραφιστικών και λοιπών ευρημάτων του διάσημου «visual artist» θολώνει τον σατιρικό αντίκτυπο μιας πλοκής με αντικείμενο την αυτοτελή κοινωνική ανέλιξη της μύτης ενός γραφειοκράτη και την αδυναμία αντιμετώπισης της συνακόλουθης αναστάτωσης από τα πολιτειακά όργανα, ακόμη και από τον Τύπο.
Η απονεύρωση του «παράλογου» στοιχείου διευρύνθηκε και από τον πλούσιο και μαλακό ήχο της εξαίρετης ορχήστρας της Μετ, τόσο μακριά από τον κοφτερό σαν ξυράφι εκείνο του συνόλου δωματίου της μοσχοβίτικης παραγωγής, όπως τουλάχιστον τη διηύθυνε ο Pavel Smelkov, συνθέτης ο ίδιος μιας τετράωρης, μάλλον νεοσυντηρητικής, μεταφοράς των «Αδελφών Καραμαζώφ» (2008), πνευματικός γόνος του Ίλυα Μούζιν στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης, συνεργάτης του Θεάτρου Μαριίνσκυ και προφανώς προστατευόμενος του πανίσχυρου εκεί Βαλέρυ Γκέργκιεφ, ο οποίος είχε επωμιστεί την πρεμιέρα της όπερας στη Μετ το 2010.
Η φωνητική διανομή, σχεδόν αποκλειστικά ρωσική, προσπάθησε να καθησυχάσει ένα κοινό λίγο εξοικειωμένο με τον σοβιετικό μουσικό εξπρεσιονισμό του Σοστακόβιτς, με εξάρχοντα της οπτικής αυτής τον ωραίο, εύφωνο και πολλά υποσχόμενο σε άλλες αναθέσεις Paulo Szot στο μέρος του πρωταγωνιστή Κοβαλιώφ, που, όμως, παρά την πλησμονή οπτικών ευρημάτων, δεν κατάφερε να απολέσει τη μύτη του ούτε ακόμη και όταν εκείνη έγραφε αυτοτελώς και εμφανώς ιστορία επί σκηνής. Ένα ακόμη curiosum μιας παραγωγής που ευχαρίστησε πολλούς, για λάθος όμως λόγους...
