Γεννήθηκε σε ένα χωριό της Πελοποννήσου, τα Λουτρά Ηραίας Αρκαδίας ("τότε τα λέγαμε Καλύβια" επισημαίνει), στις 12 Φεβρουαρίου 1933. Η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα μετά τον πόλεμο. Η συμμετοχή του πατέρα του στην εαμική αντίσταση απέκλεισε τον νεαρό Κώστα από το να φοιτήσει σε κάποιο πανεπιστήμιο στην Ελλάδα, καθώς δεν υπήρχε το πιστοποιητικό "κοινωνικών φρονημάτων". Ο Κώστας Γαβράς έφτασε στο Παρίσι το 1955, μια βροχερή μέρα. Δεν μιλούσε καλά τη γλώσσα, δεν ήταν εύκολο να ενσωματωθεί. Στη γαλλική Ταινιοθήκη, με "αρχιερέα" τότε τον Ανρί Λανγκλουά, θα ανακαλύψει τη μαγεία του κινηματογράφου και θα αποφασίσει να ξεκινήσει σπουδές Σκηνοθεσίας. Και σήμερα είναι αυτός ο πρόεδρος της Cinémathèque Française, με πολλά βραβεία για την κινηματογραφική καριέρα του.
Κάθεται απέναντί μου, πάντα ευγενικός, ήρεμος και κομψός στα 85 του χρόνια, που δεν "μετράνε" στο παρουσιαστικό του. Πίστευε πάντα σε έναν κινηματογράφο εύληπτο για το “μεγάλο κοινό”, με έμφαση στους χαρακτήρες και στην αφήγηση, στο σενάριο, με καινοτομίες στο μοντάζ, ιδιαίτερα στις πρώτες ταινίες του, καινοτομίες που γρήγορα ενσωματώθηκαν στην κινηματογραφική γλώσσα των "επιγόνων" του στο είδος. Είναι ο σκηνοθέτης που διαμόρφωσε εν πολλοίς την εικόνα που έχουμε για τον πολιτικό κινηματογράφο με ταινίες συναρπαστικές: "Ζ" (1969), ταινία βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού για τη δολοφονία Λαμπράκη, "Ομολογία" (1970), για τις σταλινικές εκκαθαρίσεις στην Τσεχοσλοβακία, "Κατάσταση πολιορκίας" (1973), για το αντάρτικο πόλεων των Τουπαμάρος στην Ουρουγουάη, "Αγνοούμενος" (1982), για την αμερικανική ανάμειξη στην ανατροπή του Αλιέντε στη Χιλή και την επίδρασή της σε μια τυπική αμερικανική οικογένεια.
Είχε ξεκινήσει την καριέρα του στα 1965 με το "Διαμέρισμα δολοφόνων", μια άσκηση πάνω στο αμερικανικό φιλμ νουάρ. Θα ασχοληθεί με τη μεγάλη πληγή της Μέσης Ανατολής στο μάλλον παραγνωρισμένο “Χάνα Κ.” (1983), ενώ το 1989 θα αποσπάσει τη Χρυσή Άρκτο στο Βερολίνο για το "Μουσικό κουτί". Στα επόμενα χρόνια, περνώντας τον Ατλαντικό για το “Mad City” του 1997, θα εστιάσει την κριτική του στη γιγάντωση των μίντια. Το πολύκροτο “Αμήν” (2002) δημιούργησε μεγάλες αντιδράσεις στους κύκλους της Καθολικής Εκκλησίας για τον ρόλο τού Βατικανού στη συγκάλυψη του Ολοκαυτώματος.
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του "Αυτοβιογραφία -Πήγαινε εκεί όπου είναι αδύνατο να πας" (που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Gutenberg), περιγράφοντας την "ελληνική τραγωδία" της κρίσης, την κυνική συμπεριφορά των Ευρωπαίων απέναντι στην Ελλάδα με την εφαρμογή των μνημονιακών πολιτικών, υπενθυμίζει τη φράση του Νίτσε από τη "Γέννηση της τραγωδίας": "Απ' όλες τις ανθρώπινες φυλές, η πιο ολοκληρωμένη, αυτή που με το δίκιο τους τη ζηλεύουν όλοι, η πιο γοητευτική, η ελληνική, πώς ακριβώς αυτή είχε ανάγκη την τραγωδία;". Την ερχόμενη άνοιξη ο Κώστας Γαβράς θα ξεκινήσει τα γυρίσματα της νέας ταινίας του για την "ελληνική τραγωδία"...
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
* Μέσα από το κινηματογραφικό έργο σας, κινηθήκατε κατ' επανάληψη "κόντρα στο ρεύμα", αντίθετα με τις αντιλήψεις των πολλών. Έχω την αίσθηση πως σε μεγάλο βαθμό σάς χαρακτηρίζει η τόλμη στις επιλογές σας...
Ίσως... Δεν διστάζω να λέω αυτό που πιστεύω. Αυτό που με κινητοποιεί, που με κάνει να αντιδρώ, είναι η αδικία. Δεν την ανέχομαι, πιθανότατα γιατί έχω βιώσει έντονα την αδικία όταν ήμουν νέος. Και στη Γαλλία βρέθηκα σε μια παρέα ανθρώπων που επηρέασαν τον χαρακτήρα μου, άνθρωποι όπως ο Κρις Μαρκέρ, ο Ρεζίς Ντεμπρέ, ο Ιβ Μοντάν και κυρίως η Σιμόν Σινιορέ, που μέσα από τις συζητήσεις μας, όταν τα πράγματα έφταναν σε ένα κρίσιμο σημείο, εκείνη ήταν η φωνή της λογικής...
* Είπατε στην παρουσίαση της αυτοβιογραφίας σας ότι νιώθετε Έλληνας, αλλά Γάλλος σκηνοθέτης. Κατανοητό ως προς τον "διχασμό". Αλλά τι ακριβώς σημαίνει για σας η ελληνικότητα, το να είναι κανείς Έλληνας;
Είναι δύσκολο να το προσδιορίσουμε... Μου έχει συμβεί κάτι καταπληκτικό. Κάποτε που είχα πάει στον Άγιο Δομήνικο, ένας μικρός στον δρόμο με σταμάτησε και μου λέει "Εσύ είσαι Ελληνας". Του λέω όχι, κάνεις λάθος, και του δείχνω το γαλλικό διαβατήριο. Αλλά ο μικρός επέμενε, με μια καταπληκτική σιγουριά: "Είσαι Έλληνας". Δεν ξέρω τι είδε σε μένα, τι να σας πω, θυμάμαι πως όταν ήμουν μικρός στην Ελλάδα και μέναμε στον Κολωνό, η μάνα μου μας έδειχνε την Ακρόπολη από ένα μικρό παράθυρο και μας έλεγε: "Αυτό είμαστε". Και εκείνη την εποχή στο σχολείο δεν μας πήγαν ποτέ στην Ακρόπολη. Αντίθετα, μας είχαν πάει στο Νοσοκομείο Συγγρού για να μας τρομοκρατήσουν για τα αφροδίσια...
* Και φύγατε από την "γκρίζα" Ελλάδα της δεκαετίας του '50, που σας απαγόρευε να σπουδάσετε, λέγοντας ότι δεν θέλετε να ξαναγυρίσετε ποτέ.
Εκείνη την εποχή, το να εγκαταλείψεις την Ελλάδα δεν σήμαινε “έναν μικρό θάνατο”, αλλά το να ξαναγεννηθείς. Σήμαινε να φύγεις από τη μιζέρια, όχι τόσο από την οικονομική μιζέρια, αλλά αυτή στην οποία κάθε ελπίδα ή μελλοντικά σχέδια είναι αδιανόητα... Στην πραγματικότητα, το όνειρο ήταν να φύγεις.
* Και τα τελευταία χρόνια, με την κρίση, έχουμε ένα νέο κύμα φυγής από τη χώρα.
Αυτή είναι η μεγαλύτερη καταστροφή για την Ελλάδα, αυτή η μετανάστευση 500.000 νέων πτυχιούχων. Δυστυχώς, πολύ δύσκολα θα γυρίσουν πίσω στην Ελλάδα...
* Ξέρετε, ήμουν στο Φεστιβάλ του Βερολίνου το 1993, όταν παρουσιάσατε εκεί την ταινία σας "Η μικρή αποκάλυψη". Μου είχε κάνει εντύπωση τότε το γεγονός ότι εσείς, ένας άνθρωπος που είχε καταγγείλει τον σταλινισμό στα ανατολικοευρωπαϊκά καθεστώτα με την "Ομολογία" το 1970, δεν είχατε καμία διάθεση να πανηγυρίσετε για την κατάρρευση του "υπαρκτού". Αντίθετα, "Η μικρή αποκάλυψη" έβγαζε έναν έντονο προβληματισμό, μια μελαγχολία και ανησυχία για το μέλλον της Ευρώπης.
Ναι, εκείνη την εποχή στη Γαλλία όλοι πανηγύριζαν, "ορίστε, κι αυτοί, οι Ανατολικοί, έρχονται προς τη δική μας κατεύθυνση". Ξέρετε, είναι κάτι συνηθισμένο στη Γαλλία να πιστεύουν πως κατέχουν τη σωστή ερμηνεία των πραγμάτων. Προσπάθησα με εκείνη την ταινία να πω ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά όσο φαίνονταν. Και νομίζω οι εξελίξεις το έδειξαν.
* Και σήμερα βλέπουμε την Ακροδεξιά να θεριεύει σε όλη την Ευρώπη...
Ναι, πράγματι, η Ευρώπη σήμερα μοιάζει περισσότερο με ένα σούπερ μάρκετ, ο σκοπός είναι να δουλεύει η οικονομία, τίποτε άλλο. Και η απογοήτευση εξαπλώνεται... Αν και ειδικά στη Γαλλία με τη Μαρίν Λεπέν η Ακροδεξιά μετεξελίχθηκε σε σχέση με την πολιτική του πατέρα της. Ωστόσο, κι αυτή εστιάζει σε μια ρητορική ξενοφοβική, ενάντια στους μουσουλμάνους και τους μετανάστες. Βέβαια, δεν μπορεί να τους διώξει από τη χώρα όπως λέει, χρησιμοποιεί αυτή τη ρητορική για να συσπειρώνει τους ψηφοφόρους της. Τώρα υπάρχει η τρίτη γενιά των μεταναστών, που είναι εντελώς Γάλλοι, δεν μιλάνε καν τη γλώσσα των παππούδων τους. Αλλά οι περισσότεροι βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας, παρ' όλο που πολλοί από αυτούς έχουν εξαιρετικά προσόντα στον επαγγελματικό τους χώρο. Η Ευρώπη δυστυχώς έχει αποτύχει να εκπληρώσει τα οράματα των ιδρυτών της. Ειδικά με τους δύο τελευταίους προέδρους της Κομισιόν, Μπαρόζο και Γιούνγκερ, έφτασε στο χειρότερο σημείο...
* Ήταν εύκολο ή δύσκολο να γράψετε την αυτοβιογραφία σας;
Ήταν δύσκολο να βρω τη δομή που χρειαζόταν η αφήγηση... Δεν ήθελα στα πρώτα κεφάλαια να υπάρχει μονάχα η αίσθηση των δυσκολιών που συνάντησα το πρώτο διάστημα στη Γαλλία, σαν να διαβάζει κανείς Βίκτορ Ουγκό. Προσπάθησα να το αποφύγω αυτό, και επέλεξα το μπρος - πίσω. Ένας λόγος που έγραψα το βιβλίο ήταν ότι ήθελα να εξηγήσω κάποια πράγματα στα εγγόνια μου, που με ρωτούσαν "εσύ πώς πέρασες τη θάλασσα;" γιατί θεωρούν ότι όλοι οι μετανάστες έρχονται από τη θάλασσα!
* Το περασμένο καλοκαίρι βρεθήκατε με όλη την οικογένεια στην Αρκαδία, στο χωριό που γεννηθήκατε...
Ναι, αφού είχε πια κυκλοφορήσει το βιβλίο στη Γαλλία, τους πήγα στο χωριό που έχω γεννηθεί για να δουν το σπίτι του παππού και το δωμάτιο που είχαμε γεννηθεί. Δεν μπορούσαν να καταλάβουν πώς μπορεί να γίνει αυτό, καθώς όλα τα εγγόνια μου είναι γεννημένα στα καλύτερα μαιευτήρια... Ένας άλλος λόγος που με έκανε να γράψω το βιβλίο είναι ότι οι ιστορικοί του κινηματογράφου με έχουν συνδέσει αποκλειστικά με το πολιτικό σινεμά, νομίζουν ότι ξυπνάω κάθε πρωί και σκέφτομαι τι πολιτικό θέμα υπάρχει σήμερα για να το κάνω ταινία. Αποφάσισα ότι έπρεπε να εξηγήσω πώς γεννήθηκαν οι ταινίες μου. Υπήρξαν και κάποιες περιπτώσεις που, ενώ είχα γράψει το σενάριο, έφτασα σε ένα σημείο που οι διαφορές με τους παραγωγούς ήταν τόσο μεγάλες, ώστε αποφάσισα να μην προχωρήσω στην υλοποίηση της ταινίας.
* Αλλά η ταινία που "απογείωσε" την καριέρα σας ήταν το "Ζ".
Πράγματι. Έτυχε να είμαι στην Αθήνα λίγο πριν από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και φεύγοντας για το Παρίσι ο αδελφός μου μου έδωσε το βιβλίο του Βασιλικού. Το διάβασα στο αεροπλάνο μία μέρα πριν γίνει το πραξικόπημα. Την επομένη στο Παρίσι μου τηλεφώνησαν για να μου πουν ότι στην Ελλάδα έγινε πραξικόπημα. Με τον Ιβ Μοντάν, τον Χόρχε Σεμπρούν και τη Σιμόν Σινιορέ αποφασίσαμε να κάνουμε την ταινία, να μεταφέρουμε το βιβλίο του Βασιλικού στην οθόνη. Ξεκίνησε λοιπόν αυτή η περιπέτεια και αρχικά κανείς δεν πίστευε ότι η ταινία θα έχει επιτυχία...
* Κατά τη γνώμη σας, μπορεί να δοθεί ένας ορισμός για τον πολιτικό κινηματογράφο;
Πρώτα πρέπει να ορίσουμε τι είναι η πολιτική. Πιστεύω πως πολιτική είναι ό,τι κάνει ο καθένας από εμάς κάθε μέρα, καθώς όλοι μας διαθέτουμε μια εξουσία (pouvoir) απέναντι στους άλλους γύρω μας. Το πώς τη χρησιμοποιούμε είναι πολιτική. Και φυσικά, αυτοί που είναι πιο πάνω απ' όλους στην κοινωνία έχουν τη μεγαλύτερη εξουσία... Τη λύση στα τεράστια προβλήματα που υπάρχουν δεν θα τη δώσει μια ταινία. Δεν είναι αυτός ο ρόλος ούτε του κινηματογράφου ούτε του σκηνοθέτη. Ο κινηματογράφος δεν είναι για να προσφέρει κάποιο πολιτικό δίδαγμα, είναι ένα θέαμα, όπως το αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες με το θέατρο, ένα θέαμα όπου μέσα εκεί ο θεατής εμπλέκεται συναισθηματικά...
