Ελάχιστοι σκηνοθέτες σημάδεψαν την ιστορία του κινηματογράφου, απέκτησαν φανατικούς θαυμαστές αλλά και αντίπαλους, όσο ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Γιος Πολωνοεβραίων μεταναστών, μεγάλωσε στο Μπρονξ της Νέας Υόρκης.
Δεκαεπτάχρονος, τον Απρίλιο του 1945, κι ενώ η Αμερική είναι ακόμη στον πόλεμο, θα φωτογραφίσει, με την Graflex που του είχε χαρίσει ο πατέρας του, τον μισοκοιμισμένο εφημεριδοπώλη της γειτονιάς του δίπλα στην πηχυαία αναγγελία για τον θάνατο του Προέδρου Ρούζβελτ. Θα πουλήσει τη φωτογραφία αυτή για 25 δολάρια στο περιοδικό «Look» ξεκινώντας μια καριέρα φωτορεπόρτερ. Οι εμμονές του για μια απρόοπτη ματιά πάνω στο κοινότοπο αποτυπώνονται στη σειρά των φωτογραφιών που τράβηξε τότε.
Το 1951, με τις λιγοστές οικονομίες του, θα γυρίσει την πρώτη του ταινία, διάρκειας 16 λεπτών, για τον μποξέρ Γουόλτερ Κάρτερ: Είναι η «Μέρα του αγώνα» (Day of the fight). Δύο χρόνια αργότερα, συγκεντρώνοντας 13.000 δολάρια από τους συγγενείς του, θα τα επενδύσει στην παραγωγή της πρώτης του ταινίας μεγάλου μήκους. Είναι το πολεμικό δράμα «Fear and Desire», το οποίο αργότερα θα αποκηρύξει αποκαλώντας το «προσπάθεια στα όρια του ερασιτεχνισμού». Θα ακολουθήσουν το θρίλερ «Το φιλί του δολοφόνου» (1954) και το αστυνομικό «The killing» (1955), που προκάλεσε αίσθηση για την πρωτότυπη χρήση της παράλληλης δράσης.
Στη συνέχεια ο Κιούμπρικ αποφασίζει να μεταφέρει στην οθόνη το αντιπολεμικό μυθιστόρημα του Χάμφρεϊ Κομπ «Μονοπάτια της δόξας» (στην Ελλάδα η ταινία βγήκε με τον τίτλο «Σταυροί στο μέτωπο»). Η ιστορία βασίζεται σε πραγματικό περιστατικό από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Γάλλοι στρατηγοί επανέφεραν τη ρωμαϊκή μέθοδο του «αποδεκατισμού», την τυχαία επιλογή και εκτέλεση με συνοπτικές διαδικασίες κάποιων στρατιωτών για να αντιμετωπίσουν φαινόμενα «ηττοπάθειας».
Το σχέδιο αυτής της ταινίας είχε ιστορικό διαδοχικών απορρίψεων από όλα τα στούντιο παραγωγής και μόνο χάρη στη θερμή υποστήριξη του Κερκ Ντάγκλας (ο οποίος θα πρωταγωνιστήσει τελικά) θα πάρει το πράσινο φως από την United Artists.
Στον Σπάρτακο από τη μέση
Με τον Κερκ Ντάγκλας ο Κιούμπρικ θα συνεργαστεί ξανά στον περίφημο «Σπάρτακο» (1960), όπου ο ηθοποιός, εκτός από πρωταγωνιστής, ήταν και παραγωγός. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν με σκηνοθέτη τον Άντονι Μαν, αλλά σύντομα ο Κερκ Νταγκλας ήρθε σε σύγκρουση μαζί του και τότε κάλεσε τον Κιούμπρικ να αναλάβει.
Ο «Σπάρτακος» είναι ιδιότυπη περίπτωση στη φιλμογραφία του Κιούμπρικ. Δεν ήταν ένα σχέδιο που είχε επιλέξει ο ίδιος, επομένως υπάρχουν στοιχεία «διεκπεραίωσης». Επιπλέον, όπως θα δηλώσει αργότερα, διαφωνούσε με την ιδέα ενός κεντρικού χαρακτήρα χωρίς ψεγάδια. Όμως, το ερεθιστικό θέμα, το αξιόλογο σενάριο, για το οποίο είχε συνεργαστεί και ο Ντάλτον Τράμπο, συν η ομάδα των εξαιρετικών ηθοποιών, όλα συνέτειταν σε ένα αποτέλεσμα που αντέχει εντυπωσιακά στον χρόνο.
Η ταινία «SOS: Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» (1964), που προβάλλεται αυτή τη στιγμή ξανά στην Αθήνα, βασίζεται στο βιβλίο «Red Alert» του Πίτερ Τζορτζ που κυκλοφόρησε στα 1958. Ο Κιούμπρικ αγόρασε τα δικαιώματα του βιβλίου και αρχικά σκόπευε να γυρίσει ένα θρίλερ βασισμένο στην απειλή πυρηνικού ολοκαυτώματος.
Μελέτησε δεκάδες βιβλία που αναφέρονταν στους κινδύνους των πυρηνικών εξοπλισμών και την «ισορροπία του τρόμου», όμως, κατά τη συγγραφή του σεναρίου, συνειδητοποίησε ότι το παράλογο ήταν κυρίαρχο σε αυτή την τόσο σοβαρή υπόθεση και πήρε τελικά την απόφαση να υιοθετήσει τη φόρμουλα της μαύρης, κατάμαυρης είναι αλήθεια, κωμωδίας.
Ο Πίτερ Σέλερς, με τον οποίο ο Κιούμπρικ είχε ήδη συνεργαστεί στη «Λολίτα», ερμηνεύει στην ταινία τρεις ρόλους σε ένα απίστευτο ρεσιτάλ: Είναι ο δόκτωρ Strangelove, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ που είναι υποχείριο των στρατηγών του, και ένας πιο λογικός Βρετανός αξιωματικός...
Από το διάστημα...
Τον Απρίλιο του 1964 ο Κιούμπρικ συναντήθηκε στη Νέα Υόρκη με τον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Άρθουρ Κλαρκ για να συζητήσουν την ιδέα του για μια φιλόδοξη ταινία, με στόχο να συγκεράσει τα διαστημικά ταξίδια με τα βαθύτερα, πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου. Ο Κλαρκ έδωσε στον Κιούμπρικ να διαβάσει πέντε διηγήματα που είχε γράψει στη δεκαετία του 1940 και ο σκηνοθέτης επέλεξε το «Sentinel».
Η ταινία, με τίτλο «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος», γυρίστηκε στα περίφημα Shepperton Studios της Αγγλίας, μια και ο Κιούμπρικ είχε ήδη εγκαταλείψει τις Ηνωμένες Πολιτείες και είχε εγκατασταθεί στη Βρετανία. Πρωτοποριακό ακόμη και σήμερα, το φιλμ ξεκινά από την εποχή των πιθήκων και των ανθρωποειδών και «χάνεται» στα βάθη του Διαστήματος...
...στο Κουρδιστό πορτοκάλι
Το «Κουρδιστό πορτοκάλι» (1971) βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Άντονι Μπέρτζες, που έχει ως αφετηρία ένα τραγικό επεισόδιο από την προσωπική ζωή του συγγραφέα: Η γυναίκα του δέχτηκε επίθεση από τέσσερις Αμερικανούς πεζοναύτες με αποτέλεσμα τη διακοπή της εγκυμοσύνης της και μια απόπειρα αυτοκτονίας...
Ο συγγραφέας «βλέπει» με απόλυτη απαισιοδοξία μια μελλοντική κοινωνία όπου η βία, ιδίως των νέων, κυριαρχεί. Το ερώτημα που τίθεται στην ταινία του Κιούμπρικ, περισσότερο από το βιβλίο του Μπέρτζες, αφορά το μέλλον της ελεύθερης βούλησης, αλλά η ξέφρενη βία που κυριαρχεί στην οθόνη εκμηδένισε κάθε είδους προβληματισμό. Τελικά, ο Κιούμπρικ, απογοητευμένος από τις συνεχείς επιθέσεις που δεχόταν, απέσυρε το φιλμ από όλες τις αγγλικές αίθουσες και δεν άλλαξε γνώμη μέχρι τον θάνατό του, 25 χρόνια αργότερα.
“Χάθηκε” στη ζωή του Ναπολέοντα
Οι ταινίες που ο Κιούμπρικ σχεδίαζε να γυρίσει (κάποιες για πολλά χρόνια) χωρίς τελικά να τα καταφέρει είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο και ο Γκάρι Λέβα γύρισε επί τούτου το ντοκιμαντέρ «Lost Kubrick: The Unfinished Films of Stanley Kubrick». Ξεχωρίζει βέβαια το σχέδιό του για τη ζωή του Ναπολέοντα, που τον απασχόλησε και τον εξάντλησε, καθώς στο τέλος «χάθηκε» και ο ίδιος στο δαιδαλώδες υλικό που είχε συγκεντρώσει (μικρό μέρος της προεργασίας χρησιμοποιήθηκε για το «Μπάρι Λίντον» του 1975).
