Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.2°C26.3°C
2 BF 36%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
24 °C
22.3°C26.0°C
3 BF 36%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
19.4°C24.8°C
2 BF 52%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.8°C21.6°C
2 BF 63%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
23 °C
22.9°C24.0°C
2 BF 38%
Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος: / Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος: "Ποιοι είμαστε αν χάσουμε αυτά που μας στοιχειώνουν;"
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος: / Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος: "Ποιοι είμαστε αν χάσουμε αυτά που μας στοιχειώνουν;"

Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος

Τον Δημήτρη Κουτσιαμπασάκο τον πρωτογνώρισα στο Φεστιβάλ της Δράμας, όπου μας έφερε το 1992 από τη Μόσχα (σπούδαζε τότε στο Πανρωσικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου) την ευαίσθητη μικρού μήκους "Τα αγαπημένα του πρόσωπα". Ακολούθησαν η "πτυχιακή" του, η μεσαίου μήκους "Γέφυρα" (1995), που έδειχνε καθαρά τις σκηνοθετικές του δυνατότητες, και στη συνέχεια το έξοχο ντοκιμαντέρ "Ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η γιαγιά μου" (1997), όπου η "φαραωνική" εκτροπή του Αχελώου "έδενε" αβίαστα με ένα τραγικό επεισόδιο της οικογένειάς του και τη συναρπαστική, καταλυτική μορφή της γιαγιάς του. Μετά ήρθε το βραβευμένο "Ύψωμα 33" (1998) και ακολούθησε η μεγάλου μήκους "Ο γιος του φύλακα" (2006), επίσης με αναφορές στην περιοχή της Πίνδου, χώρο καταγωγής του σκηνοθέτη. Το 2013 μας έδωσε τον "Μανάβη" και φέτος ο Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος "επέστρεψε" με τον "Σιωπηλό μάρτυρα", ένα ντοκιμαντέρ για την ιδιαίτερη ιστορία και τις «μνήμες» της Φυλακής Τρικάλων, που έκλεισε το 2006 έπειτα από 110 χρόνια λειτουργίας. Ο Κουτσιαμπασάκος έχει επιλέξει να μιλήσουν για τη φυλακή επτά πρόσωπα (τα κινηματογραφεί με φόντο την άδεια, πια, φυλακή, λίγο πριν από την κατεδάφισή της). Είναι πρόσωπα που συνδέθηκαν καθοριστικά με τον συγκεκριμένο χώρο και επιχειρούν να ανασυνθέσουν το παρελθόν του, φωτίζοντας με τις προσωπικές τους αφηγήσεις όψεις της Ιστορίας της νεότερης Ελλάδας...

Η Φυλακή Τρικάλων χτίστηκε το 1895 και ήταν ένα από τα πρώτα έργα που χρηματοδότησε το ελληνικό κράτος στη Θεσσαλία, ύστερα από την απελευθέρωσή της, το 1881. Χτίστηκε στις όχθες του ποταμού Ληθαίου, δίπλα σε ένα από τα μεγαλύτερα τεμένη της Ελλάδας, που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα, το τζαμί του Οσμάν Σαχ, αλλά και την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου. Η φυλακή λειτούργησε ώς το 2006, οπότε και εγκαινιάστηκαν νέες κτηριακές εγκαταστάσεις έξω από την πόλη.

«Τα γυρίσματα ξεκίνησαν το 2011, όταν βρέθηκα να ταξιδεύω συνεχώς στα Τρίκαλα για την ταινία μου 'Ο μανάβης'. Η παλιά φυλακή ήταν από τα πιο χαρακτηριστικά και ιστορικά κτήρια της πόλης. Το 2010 ο Δήμος Τρικκαίων αποφάσισε να αλλάξει χρήση στο κτήριο και σε λίγο καιρό θα εγκαινιαστεί εκεί το Μουσείο Βασίλης Τσιτσάνης. Αποφάσισα λοιπόν να κάνω το πορτρέτο αυτού του κτηρίου». Το 2013, και ενώ ο Κουτσιαμπασάκος είχε θεωρήσει ότι η ταινία του είχε ουσιαστικά κλείσει τον "κύκλο" των γυρισμάτων, οι αρχαιολόγοι εντόπισαν τα ερείπια ενός οθωμανικού λουτρού στα θεμέλια των παλιών φυλακών. «Ήταν ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά λουτρά της Ελλάδας, κτίσμα του 16ου αιώνα. Συνεχίσαμε το πρότζεκτ ως μια ταινία πάνω στη διαχείριση της ιστορικής μνήμης. Ένα ερώτημα που τέθηκε ήταν κατά πόσο στην καινούργια πραγματικότητα η μνήμη ενός κτηρίου που ενοχλεί, όπως η φυλακή, θα μπορούσε να έχει θέση. Με λύπη μου και απορία διαπίστωσα ότι δεν υπήρξε προσπάθεια να διασωθεί κάτι από τη φυλακή ως μνήμη. Οι εικόνες που έχουμε είναι από ένα κτήριο που δεν υπάρχει πια. Είδαν την παλιά φυλακή ως κάτι που πρέπει να εξαλειφθεί και όχι να συνυπάρξει με το νέο μουσείο».

Οι επτά άνθρωποι που "πρωταγωνιστούν" με φόντο τη φυλακή είναι ο πολιτικός κρατούμενος και αγωνιστής της αντίστασης στα χρόνια της Κατοχής Αλκιβιάδης Ζαμπακάς, ο πολιτικός κρατούμενος στην περίοδο της δικτατορίας Θανάσης Αθανασίου, ο ποινικός κρατούμενος Κώστας Σαμαράς, ο συνταξιούχος σωφρονιστικός υπάλληλος Γιάννης Αγκούμης, ο τελευταίος διευθυντής της φυλακής Βασίλης Ντάφος, η εκπαιδευτικός Έφη Χατζημάνου και η συγγραφέας - ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα.

* Ποια ήταν η "αφετηριακή στιγμή" για να ξεκινήσει η «περιπέτεια» της ταινίας;

Το 2011 πηγαινοερχόμουν στα Τρίκαλα λόγω των γυρισμάτων του "Μανάβη". Η φυλακή είχε κλείσει από το 2006. Η μετέπειτα συνεργάτιδά μου στο ντοκιμαντέρ Γλυκερία Πατραμάνη, που εκείνη την περίοδο είχε επισκεφτεί τη φυλακή, μου πρότεινε να κάνουμε μια ταινία για το παλιό κτήριο... Ενθουσιάστηκα με την ιδέα, γιατί η παλιά φυλακή ήταν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κτήρια του κέντρου της πόλης των Τρικάλων, χτισμένη δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου και στο οθωμανικό τζαμί του Οσμάν Σαχ. Πολλές γενιές μεγάλωσαν με την παρουσία της. Κατάγομαι κι εγώ από τα Τρίκαλα και θυμάμαι ότι περπατούσες κι αντίκριζες τους κρατούμενους κρεμασμένους στα παράθυρα να κοιτάζουν τον "έξω κόσμο". Η πιο συγκλονιστική όμως εικόνα ήταν η εξής: Κάθε Μεγάλη Παρασκευή, κατά την περιφορά του Επιταφίου, δεκάδες κρατούμενοι, ανεβασμένοι στα παράθυρα της φυλακής με αναμμένες λαμπάδες, ακολουθούσαν με το βλέμμα τους την πομπή.

* "Αγωνίζομαι - κερδίζω - χάνω - υπάρχω" λέει ένα "διακοσμητικό" χαρτί, φτιαγμένο από κάποιον κρατούμενο, στον τοίχο των φυλακών... Θα ήθελα να το σχολιάσεις...

Αυτή η φράση, γραμμένη από κάποιον άγνωστο κρατούμενο, είναι συγκλονιστική... Τέσσερις λέξεις που αποτυπώνουν όλη την ουσία του εγκλεισμού. Όταν αγωνίζεσαι, μπορείς να κερδίζεις ή να χάνεις, αλλά αυτός ο αγώνας είναι που δίνει το νόημα.

* Ο Μισέλ Φουκό λέει για τη φυλακή (σχηματοποιώντας την ανάλυση που έχει κάνει) πως περάσαμε από τη δημόσια, "θεαματική" τιμωρία των σωμάτων στις τεχνικές ελέγχου, τιθάσευσης της "ψυχής", της συνείδησης του καταδικασμένου, με τον εγκλεισμό και την απομόνωση, τις στερήσεις... Ακόμη περισσότερο, η "επέκταση" του πανοπτικού συστήματος σε ολόκληρο τον κοινωνικό κορμό συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας εκτεταμένης "πειθαρχίας" μέσα στην κοινωνία. Σε απασχόλησαν και με ποιον τρόπο αυτού του είδους οι προβληματισμοί στο γύρισμα της ταινίας;

Ο έγκλειστος και η οπτική γωνία του προς τον “έξω κόσμο”, την “κοινωνία” όπως την ονομάζουν οι κρατούμενοι, με απασχόλησε πολύ. Γι’ αυτό και υιοθέτησα ως βασική οπτική γωνία της ταινίας "το βλέμμα" του έγκλειστου.

* Πώς «τοποθετείς» την ταινία σε συνάρτηση με τις προηγούμενες δουλειές σου; Θέλω να πω, πώς νιώθεις να εξελίσσεται μέσα στον χρόνο η δουλειά σου, υπάρχει κάποιο "προσωπικό στοίχημα" σε εξέλιξη;

Προσπαθώ να κάνω ταινίες που έχουν έντονο το βιωματικό στοιχείο και παράλληλα να αφηγούνται ανθρώπινες ιστορίες. Ο στόχος μου κάθε φορά είναι να εξελίσσω τα εκφραστικά μου μέσα, να γίνομαι πιο απλός και να εμβαθύνω στο θέμα μου. Κυρίως αυτό, να γίνομαι πιο απλός και να εμβαθύνω...

* "Το κτήριο των Φυλακών Τρικάλων είναι άσχημο και δεν έχει καμιά αξία" έλεγε σε γενικές γραμμές η γνωμάτευση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου, που απέρριψε τις προτάσεις για διατήρηση και αξιοποίησή του... Τι απαντάει ο κινηματογραφιστής που "αιχμαλώτισε" αυτές τις μνήμες και τη φορτισμένη κοινωνική διάσταση που εμπεριέχει το κτήριο;

Θα απαντήσω παραθέτοντας ένα μικρό κειμενάκι που έγραψε ο γνωστός αρχιτέκτονας Τάσης Παπαϊωάννου για τον "Σιωπηλό μάρτυρα": “Η ταινία φέρνει στο φως, όπως η αρχαιολογική σκαπάνη, θραύσματα από το παρελθόν... Οι εγκαταλελειμμένοι χώροι ξαναζωντανεύουν μέσα από τις συγκλονιστικές αφηγήσεις πρώην κρατουμένων και σωφρονιστικών υπαλλήλων... Ένα ερώτημα μένει μετέωρο και ζητάει επιτακτικά την απάντηση του θεατή: Ποια κτήρια - μνημεία επιλέγουμε να διατηρήσουμε στις μέρες μας και ποια είναι αυτά που κατεδαφίζουμε, γκρεμίζοντας συγχρόνως και τη συλλογική μας μνήμη, αυτή που καθορίζει την ταυτότητα της πόλης; Τελικά, ποιοι είμαστε αν χάσουμε αυτά που μας στοιχειώνουν;”.

* Τι σημαίνει για σένα το να είσαι καλλιτέχνης - κινηματογραφιστής σε μια κοινωνία βυθισμένη στην κρίση, με παραλυμένα τα αντανακλαστικά της;

Η Ελλάδα περνά μία από τις χειρότερες κρίσεις της Ιστορίας της, με τρομακτικές αλλαγές, που αφορούν όλους τους τομείς της, και όλοι μας έχουμε την υποχρέωση να αναλογιστούμε το γιατί και το πώς. Κι αυτό να μας οδηγήσει να πράξουμε, όχι να μείνουμε παθητικοί. Ο καθένας από την πλευρά του, ανεξάρτητα από την ιδιότητά του. Πολύ περισσότερο οι καλλιτέχνες, που, λόγω της ιδιότητάς τους και του ρόλου τους, μπορούν να μεταδώσουν πιο εύκολα τον προβληματισμό τους και να ακουστούν, να αφυπνίσουν...

* "Οι ευτυχισμένοι άνθρωποι δεν έχουν ιστορία" έλεγε ο Τολστόι... Τι σημαίνει για σένα να εστιάζεις σε ένα (έστω επιμέρους) χρονικό της ποινής, της "πειθαρχημένης" παραβατικότητας, αλλά και της πολιτικής εξέγερσης και της καταστολής της; Ο "κοινός λόγος", στοιχειώδες συστατικό μιας κοινωνίας, πώς λειτουργεί εδώ κατά τη γνώμη σου;

Ακόμη δεν μπορώ να συμφιλιωθώ αλλά ούτε και να κατανοήσω αυτό που έγινε. Τα κτήρια, εκτός από όμορφα ή άσχημα, είναι και χώροι μνήμης, χώροι προφορικότητας, που στην προκειμένη περίπτωση ταυτίζονται όχι μόνο με την ιστορία μιας μικρής κοινωνίας ή μιας πόλης, αλλά και μιας ολόκληρης χώρας... Με την ταινία, οι συνεργάτες μου κι εγώ, θέλαμε να διασώσουμε ό,τι μπορούσαμε αλλά και να αναδείξουμε τον πλούτο της ιστορικής μνήμης αυτού του κτηρίου μέσω του “κοινού λόγου”, της προφορικότητας. Μ’ αυτό τον τρόπο θέλαμε να προβληματίσουμε τον θεατή σχετικά με το πώς διαχειριζόμαστε την ιστορική μνήμη. Γιατί αυτό αφορά και άλλα κτήρια στη χώρα μας, όχι μόνο την παλιά Φυλακή Τρικάλων.

* Ανήκεις, με την ευρύτερη έννοια, στη νεότερη γενιά των ελλήνων κινηματογραφιστών. Το "weird greek cinema", έστω σαν ετικέτα, παράλληλα με το πραγματικό γεγονός της προβολής και βράβευσης διεθνώς πολλών ελληνικών ταινιών νέων δημιουργών τα τελευταία χρόνια, τι σημαίνει για σένα;

Χαίρομαι με την προβολή και την βράβευση ελληνικών ταινιών στο εξωτερικό. Είναι μια αυθόρμητη αντίδραση. Και πρέπει να ομολογήσω ότι δεν με πολυνοιάζει αν μου αρέσουν ή όχι. Βέβαια, ο χρόνος είναι αυτός που βάζει τα πράγματα στη θέση τους κι όχι οι βραβεύσεις.

* Τι πιστεύεις ότι θα μπορούσε να κάνουν η ελληνική Πολιτεία, οι θεσμοί για τον ελληνικό κινηματογράφο, ακριβώς σήμερα, με την κοινωνία (και την οικονομία) σε κρίση;

Οι εποχές κρίσης, δυστυχώς ή ευτυχώς, ευνοούν την τέχνη και φυσικά και τον κινηματογράφο, την κατεξοχήν ρεαλιστική τέχνη, γιατί του παρέχουν ερεθίσματα. Η Πολιτεία οφείλει να βρει τρόπους να ενθαρρύνει αυτή τη διαδικασία. Μπορεί να μην είναι απαραίτητα η απευθείας χρηματοδότηση, αλλά η βοήθεια στην εξεύρεση πόρων, την προώθηση και τη διανομή των ταινιών, πράγμα εξίσου σημαντικό με τη χρηματοδότηση.

* Θα μπορούσες να δεις τον εαυτό σου κάποια στιγμή να "ενεργοποιεί" τον παθητικό θεατή - καταναλωτή - ατροφικό πολίτη με άλλα "εργαλεία" - δράσεις πέρα από τις κινηματογραφικές;

Βέβαια. Κατά τη διάρκεια τις προβολής του "Σιωπηλού μάρτυρα" ακούστηκαν προτάσεις από τους θεατές για την δημιουργία μιας κίνησης πολιτών που θα πυροδοτούσε μια συζήτηση για τους χώρους μνήμης και τη διαχείρισή τους.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL