ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΤΕΡΖΗ
Σχεδόν οι μισές από τις περίπου 500 ταινίες που παράγει κάθε χρόνο η αμερικανική βιομηχανία του κινηματογράφου φτάνουν στις ευρωπαϊκές αίθουσες, και μάλιστα σε εκτεταμένη διανομή. Αντίθετα, μετρημένες στα δάχτυλα είναι οι ευρωπαϊκές ταινίες που καταφέρνουν να υπερβούν τα εθνικά τους σύνορα και να προβληθούν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.
Γιατί μπορεί η οπτικοακουστική βιομηχανία των "ισχυρών" (κατά κύριο λόγο Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία) να διασφαλίζει, έστω με μεταπτώσεις από χρόνο σε χρόνο, την παρουσία της στην εσωτερική αγορά της κάθε χώρας, σε μια ιδιότυπη εθνική περιχαράκωση, ωστόσο το πρόγραμμα Media της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχει καταφέρει να βοηθήσει ουσιαστικά τους "μικρούς" της ηπείρου μας. Και στους "μικρούς" ανήκει και η Ελλάδα.
Παρά τις βραβεύσεις αρκετών ελληνικών ταινιών σε διεθνή φεστιβάλ τα τελευταία χρόνια, παρά την προσοχή που συγκεντρώνει η χώρα μας λόγω της κρίσης (και την αύξηση του ενδιαφέροντος για "εικόνες" της ελληνικής κρίσης), η διείσδυση του ελληνικού κινηματογράφου σε ξένες αγορές έχει ακόμη πολύ δρόμο να διανύσει. Έχει σημασία πάντως ότι το διεθνές οικονομικό περιβάλλον (εκτός Ευρώπης) για την οπτικοακουστική βιομηχανία παρουσιάζει θετικό πρόσημο, με ευοίωνες προοπτικές για το μέλλον. Κυρίως η Ασία, με θεαματική άνοδο κάθε χρόνο, η Βόρεια Αμερική, ακόμη και οι αραβικές χώρες τα τελευταία χρόνια, δίνουν την εικόνα ενός οικονομικού τομέα που ευημερεί.
Στην Κίνα, για παράδειγμα, συνεχίζεται η θεαματική άνοδος των τελευταίων χρόνων, με ρυθμούς της τάξης του 30%! Τα στοιχεία για το 2014 μιλούν για αύξηση των εισιτηρίων 34,5%, ποσοστό που μεταφράζεται σε 830 εκατομμύρια εισιτήρια, και η αύξηση των εισπράξεων υπολογίζεται στο 36%, συνολικά 4,77 δισεκατομμύρια δολάρια. Υπολογίζεται ότι με αυτούς τους ρυθμούς η Κίνα θα ξεπεράσει σε εισπράξεις τη Βόρεια Αμερική το 2017 και θα καταστεί η σημαντικότερη κινηματογραφική αγορά του πλανήτη.
Μια λεπτομερέστερη ανάλυση των οικονομικών στοιχείων αναδεικνύει τη νέα πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν οι μεγάλες αμερικανικές εταιρείες παραγωγής: Το ποσοστό των εισπράξεων που προέρχεται από περιοχές εκτός Αμερικής διαρκώς αυξάνεται και για κάποιες ταινίες φτάνει ή ξεπερνά το 70%, υποχρεώνοντας πλέον τους παραγωγούς του Χόλιγουντ να "προσαρμόζουν" το προϊόν τους στις απαιτήσεις ενός διεθνούς κοινού.
Ποια είναι η εικόνα του ελληνικού κινηματογράφου σε αυτό το διεθνές πλαίσιο των οικονομικών δεδομένων; Σαφώς προβληματική, παρά τις διακρίσεις και τα ευνοϊκά σχόλια της κριτικής, τα τελευταία χρόνια. Οι "ειδικοί" επισημαίνουν ξανά και ξανά ότι απαραίτητη προϋπόθεση για να σταθεί στα πόδια της μια εθνική κινηματογραφία είναι η καλή "επικοινωνία" με το εγχώριο κοινό.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο εντοπίζεται η μεγάλη αδυναμία του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου: Τα στοιχεία των τελευταίων χρόνων καταγράφουν ραγδαία υποχώρηση των εισιτηρίων, από 2,7 εκατομμύρια για το σύνολο των ελληνικών ταινιών το 2008, σε 1,2 εκατ. το 2011 και κάτω από το 1 εκατομμύριο το 2013, στο 0,8 εκατ. (τελευταία διαθέσιμα στοιχεία σύμφωνα με την αναλυτική έκθεση του ΙΟΒΕ).
Οι αρνητικές συνέπειες για τον κλάδο στην Ελλάδα από την πτώση της ζήτησης αποτυπώνονται και στον κύκλο εργασιών του οπτικοακουστικού τομέα, που καταγράφει μέση ετήσια υποχώρηση της τάξης του 14% κατά την περίοδο 2010-2013. Αυτή η εντυπωσιακή αρνητική επίδοση της Ελλάδας είναι η μεγαλύτερη ανάμεσα στα 28 κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου στο σύνολο καταγράφεται μέση ετήσια άνοδος της τάξης του 3% για την ίδια περίοδο (2010-2013).
Συνακόλουθα η απασχόληση στον κλάδο κατά το 2013 έχει υποχωρήσει στο μισό σε σύγκριση με το 2011 -η κρίση μπορεί να ξεκίνησε στην ελληνική οικονομία το 2008, όμως στον οπτικοακουστικό τομέα έφτασε με καθυστέρηση περίπου δύο χρόνων, καθώς πολλές παραγωγές είχαν ήδη προγραμματιστεί και εξελίχθηκαν ακόμη και μετά την υπαγωγή της Ελλάδας στις μνημονιακές πολιτικές.
Ένας άλλος κρίσιμος δείκτης αφορά τη συμβολή του οπτικοακουστικού κλάδου στη συνολική προστιθέμενη αξία, όπου στην Ελλάδα καταγράφεται ολοκληρωτική κατάρρευση, με μείωση της τάξης του 73% για το 2011 σε σύγκριση με το 2008. Σύμφωνα με την πρόσφατη μελέτη του ΙΟΒΕ, οι πολλαπλασιαστικές δυνατότητες της κινηματογραφικής παραγωγής στην οικονομική ανάπτυξη δεν έχουν εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε. Χωρίς να υπολογίζονται οι θετικές επιδράσεις σε όρους διεθνούς προβολής της χώρας ή προσέλκυσης τουρισμού, εκτιμάται ότι η δαπάνη για μια κινηματογραφική παραγωγή αποδίδει σχεδόν διπλάσιο ποσό ως προς την αύξηση του ΑΕΠ.
Η παραγωγή 20 ελληνικών ταινιών ετησίως με έναν μέσο προϋπολογισμό της τάξης των 450 χιλ. ευρώ οδηγεί σε αύξηση του ΑΕΠ κατά 14,2 εκατ. ευρώ και, αν συνυπολογιστεί η συνεισφορά του ευρύτερου κλάδου οπτικοακουστικής παραγωγής, τότε η αύξηση ανέρχεται σε 686 εκατ. ευρώ. Σε όρους απασχόλησης, η συνολική επίδραση εκτιμάται ότι ξεπερνά τις 12 χιλιάδες θέσεις εργασίας.
Εδώ οφείλουμε να κάνουμε μια σύντομη ανασκόπηση για το πώς αντιμετωπίστηκε ο κινηματογράφος στην Ελλάδα από την κρατική πολιτική: Αρχικά χαρακτηρίστηκε «βιομηχανικό προϊόν». Οι αρμοδιότητες για την προστασία και την ενίσχυσή του ανήκαν στο υπουργείο Βιομηχανίας, το οποίο είχε καθιερώσει από το 1961 με ειδικό νόμο κάποια κίνητρα για την ανάπτυξη της υποδομής του. Βέβαια εκείνη τη περίοδο ο κινηματογράφος στην Ελλάδα ήταν μια επικερδής οικονομική δραστηριότητα, καθώς αποτελούσε το βασικό μέσο ψυχαγωγίας του μεγάλου κοινού. Η ετήσια παραγωγή ήταν υψηλή και οι ταινίες, σχεδόν πάντα, κάλυπταν το κόστος παραγωγής τους από τα εισιτήρια.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, όμως, άρχισαν να εμφανίζονται στον χώρο του ελληνικού κινηματογράφου τα συμπτώματα μιας μεγάλης οικονομικής κάμψης, αρχικά εξαιτίας της έλευσης της τηλεόρασης και στην Ελλάδα. Η κρίση είχε αποτέλεσμα τη δραματική μείωση των εισιτηρίων, το κλείσιμο πολλών κινηματογραφικών αιθουσών, αδυναμία απόσβεσης του κόστους παραγωγής των ταινιών και, τελικά, την ολοκληρωτική κατάρρευση της εγχώριας "βιομηχανίας" του κινηματογράφου.
Ταυτόχρονα, η στάση του επίσημου κράτους απέναντι στους νέους κινηματογραφιστές, που αποτελούσαν τον μοναδικό φορέα ανανέωσης, ήταν εχθρική. Είτε πρόκειται για αδιαφορία είτε για άμεση αντίδραση με τη μορφή της λογοκρισίας... Ωστόσο, σύντομα θα γίνει φανερό σε όλους τους εμπλεκόμενους ότι ο ελληνικός κινηματογράφος δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς την κρατική παρέμβαση και την καθιέρωση ουσιαστικών μέτρων ενίσχυσής του.
Το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου ιδρύεται μέσα στη χούντα, το 1970, τη στιγμή ακριβώς που γενικεύεται η κρίση και αρχίζει η κατάρρευση του εμπορικού κινηματογράφου, αρχικά με την επωνυμία "Γενική Κινηματογραφικών Επιχειρήσεων", θυγατρική εταιρεία παραγωγής ταινιών μιας κρατικής τράπεζας - της Ελληνικής Τράπεζας Βιομηχανικής Αναπτύξεως (ΕΤΒΑ).
Την περίοδο της μεταπολίτευσης, τη προεδρία του φορέα ανέλαβε ο σκηνοθέτης Γιώργος Τζαβέλλας (ίσως ο πιο αξιόλογος του "παλιού" ελληνικού κινηματογράφου) ο οποίος αντιλήφθηκε την ανάγκη προσέγγισης και των νεότερων δημιουργών. Επί των ημερών του η Γενική Κινηματογραφικών Επιχειρήσεων μετονομάζεται σε Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Το 1980, έπειτα από πιέσεις των ανθρώπων του κινηματογράφου προς την τότε κυβέρνηση, οι αρμοδιότητες για τον κινηματογράφο μεταβιβάζονται από το υπουργείο Βιομηχανίας στο υπουργείο Πολιτισμού.
Η "Αλλαγή" στις εκλογές του 1981 θα φέρει στην προεδρία του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου τον πρωτεργάτη του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και διανοούμενο του ευρύτερου προοδευτικού χώρου Παύλο Ζάννα (παρέμεινε στο Κέντρο έως το 1986), ο οποίος θα αναλάβει να υλοποιήσει την πριμοδότηση, πλέον, της κινηματογραφικής τέχνης, έστω με κάποιες "ιδεολογικές ακαμψίες", ή στρεβλώσεις που χαρακτηρίζουν γενικότερα εκείνη την περίοδο...
