Του Λέανδρου Πολενάκη
Υπάρχει η τάση να χρεώνουμε τον Πιραντέλο στο σύστημα της παλιάς και νεότερης σοφιστικής, αναγορεύοντάς τον σε κήρυκα της φαινομενικότας. Επειδή, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στην αρχαιοελληνική τραγωδία, όπου ο ήρως, αποβάλλοντας το “προσωπείο” με τίμημα βαρύ, αποκτά στο τέλος πρόσωπο, το δικό του, εδώ, στο πιραντελικό θέατρο, βλέπουμε τους ήρωες να αποβάλλουν τα αλλεπάλληλα θεατρικά τους προσωπεία για να φθάσουν στο μηδέν, στο τίποτα. Πίσω από την ύστατη μάσκα, του θανάτου, ένα κενό. Έτσι είναι; Αν έτσι νομίζετε!
Ο δαιμόνιος Σικελός μας κλείνει άλλη μια φορά το μάτι. Τι είναι το κενό; Ξέρει ότι για την αρχαία σκέψη το κενό δεν ταυτίζεται με το άδειο. Ξέρει ότι το κενό για τους αρχαίους είναι υλικό σώμα. Και μας περιπαίζει. Να το πούμε αλλιώς; Ο Πιραντέλο είναι σε θέση να αντιληφθεί το άτοπο μιας φιλοσοφικής θέσης, όπως των σοφιστών, ότι τα πάντα αποτελούν φαινόμενα (μη όντα). Επειδή σε αυτή την περίπτωση, και αν τη δεχθούμε ως απαράβατο κανόνα που διέπει το σύμπαν, τότε θα πρέπει να δεχθούμε επίσης ότι και η ίδια η φαινομενικότητα είναι φαινομενική (μη ούσα).
Προχωρώντας λίγο ακόμη αυτή τη συλλογιστική, θα ισχυριστούμε ότι ο Πιραντέλο, με τη γερή φιλοσοφική παιδεία, διαβάζει σωστά την αντιδικία του Πλάτωνα με τους σοφιστές και επισημαίνει καίρια το όντως κενό της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης, που έσχισε αμετάκλητα στα δύο το φιλοσοφικό γίγνεσθαι (ιδεαλισμός - υλισμός). Επειδή, αν υπάρχει το μη ον, τότε, αξιωματικά δεν είναι μη ον. Αν το μη ον δεν υπάρχει, πάλι αξιωματικά, δεν μπορεί να είναι ούτε μη ον. Και στις δύο περιπτώσεις εντάσσεται στην κλίμακα του όντος ως αρνητική βαθμίδα του. Αυτή είναι, ίσως, η βαθύτερη πλατωνική σκέψη πίσω από την πολλαπλά παρερμηνευμένη θεωρία του των ιδεών. Ο Πιραντέλο την ενδύει σε συνεπή θεατρική φόρμα για να μας την κάνει οικεία, ενώ απαντά συγχρόνως στον Πλάτωνα προτείνοντας το χρησμικό έργο τέχνης ως τη μόνη δυνατή εμφάνεια του αρνητικού εκτυπώματος του όντος. Πρέπει, άρα, να αντιμετωπίζουμε το έργο του Πιραντέλο στο φιλοσοφικό του επίπεδο ως πλατωνικών καταβολών. Αν, τώρα, ρίξουμε μια ματιά πίσω από το σκηνικό πιραντελικό παιχνίδι, του “θεάτρου μέσα στο θέατρο” και της κούκλας - μαριονέτας, θα διακρίνουμε ατόφιο τον σικελιάνικο δραματικό πυρήνα του ήλιου - θανάτου με καυτές ανθρώπινες μορφές, πυρπολημένες από πάθη, εμπάθεια, ζήλια. Μεσογειακές στερημένες ψυχές ανυπεράσπιστες μέσα στο ανελέητο κάθετο λιοπύρι, που απεγνωσμένα αναζητούν ομοιοπαθητικά τη λύτρωση σε περισσότερη φωτιά.
Ο μεταφραστής, διασκευαστής και σκηνοθέτης του καυτού αυτού έργου Νίκος Καμτσής στο Θέατρο Τόπος Αλλού ένιωσε, φοβάμαι, αμήχανος μπροστά στην αινιγματική του μορφή και προσπάθησε να το φέρει στα γνωστά μας μέτρα με απρόσφορο τρόπο. Του φόρεσε ως μανδύα τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν με την οποία δεν έχει καμία σχέση ή συγγένεια ούτε καν εκλεκτική. Το μπόλιασμα με Αϊνστάιν λειτουργούσε απλώς ως καταιωνισμός ύδατος ψυχρού (κρύο ντους) που πάγωνε τα υπερθερμασμένα πρόσωπα και πράγματα. Δεν είναι αυτό ζητούμενο. Η αμηχανία επεκτάθηκε μέχρι τη διδασκαλία των ηθοποιών, που ο σκηνοθέτης κρεμούσε περιστασιακά με τροχαλίες από το ταβάνι, κάνοντας απαγορευτική κάθε υπόκριση πέραν του νευρόσπαστου.
Το έργο, στημένο αριστοτεχνικά στα όρια του μελοδράματος, ζητάει μια μετρημένα ρεαλιστική ερμηνεία για να αποφύγει το μελό. Κάτι που δεν έγινε. Μετά από αυτά, δεν θεωρώ σκόπιμο να αναφερθώ σε ατομικές επιδόσεις ηθοποιών πειθαρχημένων. Με εξαίρεση τη Μάνια Παπαδημητρίου, που, κόντρα στη σκηνοθεσία, έδινε την προσωπική της μάχη για να χαρίσει στην ηρωίδα ανθρώπινο πρόσωπο.
