Στο προηγούμενο σημείωμα επισήμανα τη σχέση του “Ηλίθιου” με τον "Δον Κιχώτη", ιδιαίτερα το δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος του Θερβάντες, όπου οι μάσκες πέφτουν, και όπου το “νησί”, στο οποίο υποτίθεται ότι θα βασίλευε ως δίκαιος ηγεμόνας ο Σάντσο, αποδεικνύεται κακοήθης φάρσα των τοπικών ηγεμονίσκων, προαναγγέλλοντας την κατάρρευση της πρώιμης αναγεννησιακής ουτοπίας.
Ο Ντοστογιέφσκι στον “Ηλίθιο” αποδεικνύεται εξίσου προφητικός, προαναγγέλλοντας την κατάρρευση και της δεύτερης ουτοπίας, με τη συντριβή του μύθου τού “φύσει καλού και αγαθού ανθρώπου” (Μίσκιν), αλλά και με την εξέγερση των “τρομερών παιδιών” του αιώνα (η παρέα του Ιππόλυτου και του Κόλια). Το κεφάλαιο αυτό δεν έχει προσεχθεί όσο πρέπει. Η “Εξήγηση” του Ιππόλυτου, πίσω από τη μορφή ενός αθεϊστικού, ψευδώνυμα μηδενιστικού ξεσπάσματος, φέρει ανάγλυφη την σφραγίδα του “διά Χριστόν” άναρχου λόγου του Παύλου. (Παραπέμπω ενδεικτικά στην “Προς Ρωμαίους επιστολή”, κεφ, β' 11-16, όπου : “...ου γαρ οι ακροαταί του νόμου δίκαιοι παρά τω Θεώ, αλλ' οι ποιηταί του νόμου δικαιωθήσονται...”. Η “εξήγηση” του Ιππόλυτου Τερέντιεφ προϋποθέτει τον λόγο του Παύλου, καθώς προηγείται η αφήγηση μιας ιστορίας, πώς ο Ιππόλυτος κατόρθωσε να σώσει από τους “ιστούς αράχνης” του τσαρικού Νόμου έναν αθώο “ξένο”.
Προαναγγέλλοντας τον αντίδικο κόσμο των εφιαλτικών παραβολών του Κάφκα (“Ο άνθρωπος μπροστά στο Νόμο” κ.ά.) καταλαβαίνουμε ότι ο Ιππόλυτος γίνεται το συμπλήρωμα του Μίσκιν, ο ευαγγελικός “κόκκος σίτου” που πρέπει να πεθάνει για να φέρει πολύν καρπό. Η παρέα του Ιππόλυτου και του Κόλια είναι τα νιάτα που επαναστατούν ενάντια στο ψυχρό “πνεύμα των νόμων” του Μοντεσκιέ, το μέλλον, η ελπίδα του αύριο. Η ιδιοφυής λύση που βρίσκει ο Ντοστογιέφσκι στη δυσκολία να φτιάξει έναν ήρωα θετικό και συνάμα ανίκανο να αναγνωρίζει το εσωτερικό κακό. Έναν άνθρωπο ωραίο αλλά διαφανή, “χωρίς σκιά” ή, για να το πούμε στη γλώσσα της ψυχανάλυσης, πάσχοντα από νεύρωση άρνησης της σκιάς του. Όπως ο Μίσκιν.
Η διασκευή των αδελφών Κούφαλη υποφέρει από αυτή την αδυναμία: δεν βλέπει την εσωτερική διάσταση της “Εξήγησης” του Ιππόλυτου και την ακρωτηριάζει στο ζωτικό κομμάτι, της σωτηρίας του ξένου από το δίχτυ του “Νόμου”. Εμμένει, έτσι, στην “αποτυχία του Μίσκιν να σώσει τους άλλους”, βλέποντας το δέντρο, όχι το δάσος. Ο Μίσκιν γίνεται αυτόχρημα ήρωας μιας καθαρής κωμωδίας και τα υπόλοιπα πρόσωπα του έργου τον ακολουθούν. Το μυθιστόρημα απογυμνώνεται από το επικό στοιχείο του αδιέξοδου “ιδανικού” έρωτα και του θανάτου, αποβάλλει τον χριστολογικό μύθο, μεταβάλλεται σε γαλλικό ρομάντζο ενός τριγωνικού έρωτα “μιμητικού” και μιας συνηθισμένης ερωτικής “τρίλιας”.
Η σκηνοθεσία του Νίκου Διαμαντή εγκλωβίστηκε, δυστυχώς, σε αυτήν την άποψη και δεν μπόρεσε, παρά τις εμφανείς, έντονες προσπάθειες, να την αποτινάξει. Δεν βοήθησε ούτε η ποικιλόχρωμη, άνιση διανομή, με τους ηθοποιούς δοσμένους, λιγότερο ή περισσότερο στην καριέρα και στη μανιέρα τους. Πέτρος Φιλιππίδης, Γιάννης Στάνκογλου, Μαρία Κίτσου (ξεχώρισε) Λένα Παπαληγούρα, Γιώργος Κωνσταντίνου, Γιώτα Φέστα, Ιωάννης Παπαζήσης, Στάθης Μαντζώρος, Γιώργος Δεπάστας (ξεχώρισε), Χάρης Χιώτης.
