Η πολύχρονη σταδιοδρομία του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν ως θεατρικού συγγραφέα, έχει επισκιασθεί κάπως από την κινηματογραφική δημιουργία του. Κοινό θέμα των ταινιών και των θεατρικών έργων του είναι η καταγγελία της συστηματικής αποξένωσης και αποκοπής του συγχρόνου ανθρώπου από οτιδήποτε μπορεί να δώσει αξία και νόημα στη ζωή του.
Ο ίδιος ο Μπέργκμαν δήλωνε λιτά για την εμβληματική κινηματογραφική τριλογία του: “Μέσα από τον σπασμένο καθρέφτη”, “Οι μεταλαμβάνοντες”, και “Σιωπή”: “Οι τρεις αυτές ταινίες δεν έχουν ως θέμα την πρόοδο, αλλά την οπισθοδρόμηση του ανθρώπου”.
Σε αυτές, μπορούμε εμείς να προσθέσουμε, η μεταφυσική βεβαιότητα της Δύσης για την “άνωθεν” εντολή να μεταδώσει σε ολόκληρη την ανθρωπότητα τον δήθεν ανώτερο πολιτισμό της έχει κλονισθεί από τα θεμέλια. Ακολουθεί το αίσθημα ενοχής, που κάνει τον άνθρωπο ακόμη επιθετικότερο. Η εμφαντική σιωπή του Θεού στην τελευταία ταινία είναι η άρνησή του να επικυρώσει όσα ανόσια πράττουν οι άνθρωποι εν ονόματί του, επικαλούμενοι το άδειο κέλυφος της μεταφυσικής. Ή, για να παραφράσουμε τα λόγια του Πασκάλ, “Ο Θεός θα βρίσκεται σε διαρκή αγωνία μέχρι το τέλος της μεταφυσικής”.
Τα έργα του αποκρυσταλλώνουν την προσπάθεια να σπάσει τα δεσμά του και να ξεφύγει από την ιδέα ενός ανθρωποβόρου Θεού-αράχνης (εικόνα οικεία και στον Ντοστογιέφσκι), με την οποία τον μεγάλωσε ο αυστηρός λουθηρανός πάστορας πατέρας του. “Αυτό που για εμένα έχει την περισσότερη σημασία”, γράφει, “είναι η δυνατότητα να έρθουμε σε επαφή με έναν άλλο άνθρωπο. Αν κατορθώσουμε να πετύχουμε αυτό το πρώτο βήμα προς την επικοινωνία, την κατανόηση, την αγάπη, τότε θα έχουμε σωθεί”.
Το έργο του Μπέργκαν βρίσκεται σε διαρκή αναφορά προς τον λόγο του Αποστόλου Παύλου, από την “Προς Κορινθίους”: “Βλέπομεν γαρ άρτι δι’ εσόπτρου αινίγματι, τότε δε πρόσωπον προς πρόσωπον”. Ο λόγος του Παύλου θέλει να μας πει ότι η αγάπη ουδέποτε είναι ζηλωτικής και μιμητικής φύσεως, αλλά πάντοτε άμεση, πρόσωπο με πρόσωπο. Όχι “μέσα από τον θολωμένο καθρέφτη της συγχυσμένης συνείδησης”. Στην αυτοβιογραφική “Φθινοπωρινή Σονάτα” (επηρεασμένη από τη “Σονάτα των φαντασμάτων” του Στρίντμπεργκ που ο Μπέργκμαν θαύμαζε απεριόριστα), το “αλαλάζον κύμβαλον” του Παύλου είναι η μητέρα, διεθνούς φήμης πιανίστα, που έχει αφιερώσει όλη της την ύπαρξη στη μουσική της σταδιοδρομία, εγκαταλείποντας την οικογένειά της στη σκιά της απουσίας της. Όλο σχεδόν το έργο διαδραματίζεται μπροστά στο πιάνο, όπου μητέρα και κόρη αντιπαρατίθενται μουσικά με αφορμή την ερμηνεία ενός πρελούδιου του Σοπέν. Η επίδραση του έργου του Στρίντμπεργκ σε εκείνο του Μπέργκμαν είναι φανερή. Η μουσική αναδεικνύεται σε κυρίαρχο συστατικό στοιχείο και των δύο. Όπως στο έργο δωματίου του Στρίντμπεργκ, που εκκινεί από μουσική δωματίου, έτσι και στο αντίστοιχο του Μπέργκμαν, η μουσική αποκτά δομικό χαρακτήρα: τα τέσσερα πρόσωπα του έργου αντιστοιχούν στα μουσικά όργανα ενός κουαρτέτου, όπως και στη μουσική δωματίου που ενέπνευσε τον αγαπημένο του δραματουργό. Μέσω της μουσικής το “Δωμάτιο” της σονάτας αποκτά διαστάσεις συμπαντικές και τα πρόσωπα που το ενοικούν διαστάσεις γαλαξιακών ηρώων, εγκλωβισμένων στον χώρο και τον χρόνο ενός συμβατικού βίου, από τον οποίο προσπαθούν με κινήσεις “προς τον άλλον” να ελευθερωθούν. Όπως και στο δράμα του Στρίντμπεργκ, που θα μας απασχολήσει στο επόμενο σημείωμα. Για να γίνει πάλι το αλαλάζον σώμα τους λάλον. Για να επανακτήσουν την “εκ Θεού” φωνή τους. Αυτή είναι η νέα μπεργκμανική μεταφυσική.
Η ώριμη σκηνοθεσία του ΄Αρη Τρουπάκη στο πολύτιμο “Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας” (επιμέλεια κίνησης Μαρίας Αλβανού) διακρίνει αυτή την κρυμμένη διάσταση του έργου και τη δίνει αδρά, με μουσικές πινελιές, με υπόγειους παλμικούς τανυσμούς ψυχών και σωμάτων αγαπητικούς, που “ουδέποτε εκπίπτουν” σε κίνηση άναρχη. Εδώ, τα τέσσερα πρόσωπα του έργου (το ένα αφανές) ενσαρκώνουν σε ιδανική τριάδα οι Μπέττυ Αρβανίτη, Δημήτρης ΄Ημελλος και Δέσποινα Κούρτη, χωρίς να θέλω η να μπορώ να προσθέσω κάτι άλλο. Απλώς, δείτε τους. Τα αλληλοπεριχωρούμενα σκηνικά της Ελένης Μανωλοπούλου και τα ανάλογα κοστούμια της, όπως οι εξαίσιοι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου, είναι άλλο ένα αισθητικό και συνάμα τεχνικό κατόρθωμα.
