Ο Λόρκα αγαπήθηκε όσο κανείς άλλος ξένος ποιητής στην Ελλάδα. Μεταφράστηκε νωρίς, μελοποιήθηκε από σπουδαίους συνθέτες και αγκαλιάστηκε ως “δικός μας” από ένα πλατύ κοινό. Ωστόσο ο Λόρκα δεν είναι μόνο λυρικός ποιητής. Μας διαφεύγει συνήθως ο επικός και τραγικός πυρήνας μιας άμεσης ποίησης, των γυμνών πραγμάτων, που πηγαίνει χέρι-χέρι με τον κοινωνικό της χαρακτήρα. Στη συλλογή π.χ. “Ο ποιητής στη Νέα Υόρκη”, στα χρόνια της οικονομικής καταστροφής 1929-1930, ο Λόρκα, που ήταν εκεί, δίνει σε αδρές εικόνες τον απάνθρωπο χορό του καθημερινού θανάτου από την πείνα χιλιάδων ανθρώπων. Μεταφέρω ένα απόσπασμα του ποιήματος “Κραυγή στη Ρώμη”, που απευθύνεται στον Πάπα Πίο ΙΔ', κατηγορώντας τον ότι απέφυγε να πάρει θέση στην κρίση και άφησε το κακό να γιγαντωθεί:
“...'Ομως, ο άνθρωπος με τα άσπρα έπρεπε να μιλήσει. Γυμνός ανάμεσα στους κίονες έπρεπε να ουρλιάξει.΄Επρεπε να τρυπήσει τον εαυτό του με μια σύριγγα και να κολλήσει λέπρα. Έπρεπε να θρηνήσει τόσο δυνατά, που να γενούνε σκόνη τα διαμαντένια του τηλέφωνα και δαχτυλίδια. ΄Ομως, ο άνθρωπος με τα άσπρα δεν γνωρίζει το μυστήριο του σταχιού, το βόγγο της γυναίκας που γεννάει...”
Αυτή η γυμνή και στίλβουσα ποίηση, σαν θραύσματα ενός λυρικού τοπίου που η σκεπή του ράγισε ξαφνικά και πέφτει κομμάτια επάνω στο κεφάλι μας, είναι ωστόσο ένας ακέραιος Λόρκα στην πιο γνήσια ουσία του. Κανείς ωραιοπαθής “λυρισμός”, κανένα ταφικό στολίδι για τους ανώνυμους νεκρούς της μεγάλης πείνας. Μοναδικό τους κτέρισμα το duende. Τι είναι, όμως και τι δεν είναι το duende; Πώς μπορούμε να ορίσουμε αρνητικά το “μη είναι” του, ως κάτι που δεν μπορεί να είναι ούτε “μη είναι;” Μια λέξη ισπανική, δυσμετάφραστη, άγνωστης ετυμολογίας, που ίσως να προέρχεται από το λατινικό: “Deus Adventus” (Ερχόμενος Θεός). Τι είναι, όμως, και τι δεν είναι ο Ερχόμενος Θεός; Πώς μπορούμε να ορίσουμε αποφατικά το “μη είναι” του, ως κάτι που δεν μπορεί να είναι ούτε “μη είναι;''
Διόνυσος και Χριστός μαζί, αφάνεια και επιφάνεια του ίδιου Θεού, θάνατος και ανάσταση, απουσία και παρουσία αποτυπωμένη όχι διαλεκτικά, όπως το είδε η Δύση, αλλά ελληνικά, τραγικά, ΕIΝΑΙ αυτό που είναι.
Ο ίδιος ο Λόρκα, στη διάλεξη που έδωσε στην Αβάνα της Κούβας το 1929, με θέμα : “Η θεωρία και η αποστολή του duende”, μίλησε γι’ αυτό το στοιχείο που χαρακτηρίζει την ισπανική και τη δική του ποίηση, αποτελώντας την πιο τραγική ρίζα της. Ενώ παράλληλα υπογράμμισε έντονα τη διονυσιακή του φύση:
“...Το duende δεν εμφανίζεται καν αν δεν δει κάποια πιθανότητα θανάτου, αν δεν πειστεί πως θα μπαινοβγαίνει ελεύθερα στο σπίτι του. Στη σκέψη, στον ήχο και στην κίνηση, το duende σπρώχνει τον δημιουργό σε μια αντρίκια πάλη στο χείλος του πηγαδιού (...) Έτσι που όποιος το αντικρίζει βαφτίζεται στα σκοτεινά νερά του”.
Το duende είχε την καλή έμπνευση να ανεβάσει στο “Θέατρο Τέχνης” της οδού Φρυνίχου ο Σταμάτης Κραουνάκης, μελοποιημένο από τον ίδιο, στη σπουδαία μετάφραση της Ολυμπίας Καράγιωργα. Με εκλεκτή σύνθεση τραγουδιών, δυνατή διδασκαλία, δυναμικές ερμηνείες των Χρήστου Γεροντίδη, Κώστα Μπουγιώτη. Σε μουσική επεξεργασία Κραουνάκη, με τους Βασίλη Ντουμπρόγιαννη, Βάιο Πράπα, Γιώργο Ταμιωλάκη. Τονίζοντας εμφαντικά με τη μουσική και με τον λόγο τη στενή συγγένεια ανάμεσα στον ισπανικό και τον ελληνικό πολιτισμό, κάτι που ο ίδιος ο Λόρκα δεν είχε σταματήσει ποτέ να στηρίζει, όχι μόνο ως καλλιτεχνική στάση αλλά και ως άποψη ζωής. Την παράσταση θα χαρακτήριζα με μία φράση που τα λέει όλα: “Προσδιόνυση και με τη βούλα”, του Σταμάτη Κραουνάκη. Πηγαίνει πέρα από τα όρια ενός απλού μουσικού, δραματικού και εικαστικού συμβάντος συνθέτοντας τα μέρη σε όλο, με την ωραία σκηνογραφία της Χριστίνας Κάλμπαρη, τα καλαίσθητα κοστούμια του Θοδωρή Καραγκούνη, τις αισθαντικές μουσικές κ.ά. Ωστόσο, η επίμονη αναζήτηση λυρικής φόρμας κάποιες στιγμές φοβάμαι επικρατεί σε βάρος του τραγικού βάθους, κάτι που πρέπει να προσεχθεί. Επίσης, μένω με το παράπονο ότι δεν αξιοποιήθηκαν διόλου τα “μαύρα” τραγούδια της συλλογής: “Ο ποιητής στη Νέα Υόρκη”.
