Στα τέλη Οκτωβρίου στην αίθουσα που πραγματοποιήθηκε η απονομή των βραβείων Ibsen scholarship, στο Σιέν της Νορβηγίας, η φωνή ενός παιδιού που ομιλούσε τη συριακή διάλεκτο της αραβικής γέμισε την αίθουσα. Η ροή της ομιλίας έχει διακυμάνσεις: ήρεμη, νευρική, αργή, ταχύλαλη. Ο υποτιτλισμός έδινε νόημα στον ρυθμό της γλώσσας: το παιδί που διάβηκε ασυνόδευτο όπως χιλιάδες άλλα τα μονοπάτια της προσφυγιάς που οδηγούν στα παράλια των νησιών του Αιγαίου μιλούσε για τα όνειρα του, των οποίων η ύλη δεν περιέχει τίποτα παραπάνω από τα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα: ασφάλεια, ελευθερία, δικαιοσύνη και σεβασμό στη διαφορετικότητα.
Η παραπάνω ηχητική αφήγηση μαζί με άλλες 150 παιδιών αποτελέσαν το υλικό της πρότασης με τίτλο “Europiana” που κατάθεσε η Ελληνίδα δημιουργός στην επιτροπή των βραβείων για την κατηγορία Ibsen scholarship. Η πρόταση της Ραφίκας Σαουίς που είχε ως κορμό το αστικό δράμα του Ίψεν ο «Μικρός Εγιολφ», ξεχώρισε ανάμεσα σε 88 αιτήσεις από 43 χώρες και βραβεύτηκε.
Όμως, πριν φτάσει η πρόταση της στο Σιέν της Νορβηγίας, η Σαουίς βίωσε το προσφυγικό πρόβλημα. Εθελοντικά εργάστηκε με ασυνόδευτα παιδιά πρόσφυγες στο κέντρο υποδοχής και ταυτοποίησης στη Μόρια της Λέσβου. Όταν τέλειωσε η εργασία της επισκέφτηκε ξανά τη Λέσβο και κατέγραψε τα παιδιά, με φωνητικές συνεντεύξεις, να μιλάνε για τα όνειρα και τις προσδοκίες τους για το μέλλον. Το υλικό της συνδύασε με το δράμα του Ίψεν, το οποίο αφορά την ενοχή δύο γονιών που είναι υπαίτιοι για την παραλυσία του παιδιού τους, των οποίων οι σπασμωδικές κινήσεις και η αφόρητη πίεση οδήγησαν τον εννιάχρονο γιο τους να χαθεί.
Η ηθοποιός και σκηνοθέτης συνέδεσε τον νοηματικό ιστό του δράματος με την τρέχουσα κατάσταση της Ελλάδας, η οποία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των προκλήσεων όσον αφορά το άσυλο και τη μετανάστευση. Στη πρότασή της διερευνά ερωτήματα που αφορούν τον καθένα μας: Ποιες είναι οι αρχές της ελευθερίας και πώς λογίζεται η συλλογική ευθύνη όταν καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε μία ανθρωπιστική καταστροφή; Είμαστε ειλικρινά δίπλα σε αυτά τα παιδιά, ως κοινωνία και πολίτες; Μπορούν τα όνειρα των παιδιών να υλοποιηθούν και να δημιουργήσουν μια νέα πραγματικότητα;
Συναντήσαμε τη Ραφίκα Σαουίς και μιλήσαμε για τις εμπειρίες της από τη Λέσβο και τη Σιέν.
Συνέντευξη στον Γιάννη Ψίνα
* Τι σημαίνει για σένα το βραβείο που πρόσφατα έλαβες;
Είναι σημαντικό να επιβραβεύεται μια δομή ιδέας όταν είναι σκηνοθεσία επί χάρτου. Σημαίνει για μένα ότι κάποια πράγματα λειτουργούν, δηλαδή ότι υπάρχουν αντανακλαστικά απέναντι σε καταστάσεις που ταλανίζουν τον κόσμο μας και αφορούν μια επιτροπή που βρίσκεται στην άλλη άκρη της γης. Υπάρχει ένας κοινός τόπος που μπορεί ένας νέος άνθρωπος να συνδιαλέγεται με έννοιες όπως η ελευθερία, η αυτοκατηγοροποίηση του ανοικτού χώρου των επιλογών σου.
* Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες της πρότασής σου;
Το πιο σημαντικό: Να μην υπάρχει κανένας διδακτισμός. Ο λόγος να μην εκπορεύεται από θέση ισχύος. Δεν με ενδιαφέρουν οι παραστάσεις να έχουν διδακτικό χαρακτήρα, αλλά να υπάρχει μία πρόκληση μέσω ερωτημάτων που δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε όλοι μαζί τις καταστάσεις. Πιστεύω πολύ στην αμφισημία των καταστάσεων και στερεοτύπων και πάντα την αναζητώ.
* Το έργο του Ίψεν πώς μπορεί να είναι σύγχρονο στις μέρες μας;
Ο Ίψεν στην εποχή του δίνει το στίγμα μιας ιδιαίτερης πολιτικής με ένα τρόπο που μπορεί ό,τι έχει γράψει να έχει ισχύ σε κάθε καπιταλιστική κοινωνία. Έζησε σε ένα χώρο που βρισκόταν σε μεταβατικό στάδιο πολιτικά και κοινωνιολογικά. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι ο σύγχρονος δημιουργός μπορεί να ανακαλύψει πολλούς συσχετισμούς με το έργο του σε ένα σύστημα που έχει καταρρεύσει και καλείται να αντεπεξέλθει με παγκόσμια φαινόμενα όπως αυτό των προσφύγων.
* Επέλεξες από τη δραματουργία του Ίψεν τον “Μικρό Εγιολφ”, τι ήταν αυτό που σου κέντρισε το ενδιαφέρον;
Επειδή είναι ένα έργο όπου τίθεται υπό αμφισβήτηση η ανθρώπινη ευθύνη: οι γονείς, οι οποίοι αρνούνται να δεχτούν την ταυτότητα του δικού τους παιδιού που έχει πρόβλημα με τα πόδια του. Αναζητώ λοιπόν πώς ορίζεται η ταυτότητα σήμερα.
* Ποιο ήταν το κίνητρο να επισκεφθείτε τη Λέσβο;
Αρχικά ήθελα να δω με τα ίδια μου τα μάτια τι συμβαίνει, όλη αυτή η τραγωδία ήταν τόσο κοντά μας. Στη Λέσβο, που θεωρείται εμπόλεμη ζώνη, διέμεινα για 5μισι μήνες. Εστίασα το ενδιαφέρον μου στα παιδιά που βρέθηκαν σε αυτό το ταξίδι ασυνόδευτα και προσπάθησα να ενημερωθούν όσο το δυνατόν πληρέστερα για τα νομικά τους δικαιώματα καθώς και πως να χρησιμοποιούν τα social media ως προς την προστασία τους. Αυτά τα ανήλικα παιδιά (6-18χρονών) είναι μικροί ήρωες. Πάνω τους έφεραν το ηθικό βάρος της οικογένειας τους. Έκαναν μόνα τους ένα δύσκολο ταξίδι με σκοπό να αιτηθούν την επανένωση της οικογένειάς τους όταν εγκατασταθούν στη χώρα διαμονής τους.
* Από την παραμονή σου στο νησί τι συμπέρανες για την κατάσταση;
Αμφισβήτησα σε κάποιους τον όρο ακτιβιστής και φιλάνθρωπος. Αισθάνομαι ότι υπάρχει εκμετάλλευση και εμπορευματοποίηση στις ευάλωτες ομάδες των προσφύγων. Χωρίς να σημαίνει ότι αυτή η διαπίστωσή μου έχει υλική σημασία ή πρόσημο. Οι καταστάσεις που βιώνουν οι πρόσφυγες καλύπτουν σε κάποιους ψυχικά κενά. Αντιλαμβάνεσαι ότι πρόκειται για ιδιοτελή κριτήρια με ζητούμενο να καλύψουν βαθιές προσωπικές τους ανάγκες, να ξεπλένουν τις αστικές συνειδήσεις. Δυστυχώς, είναι εθιστικό να βοηθάς κάποιον που βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Δεν ξέρω κατά πόσο και πώς κεφαλοποιούν την επαφή τους με αυτούς τους ανθρώπους. Πιστεύω στην αποταυτοποίηση του «τίτλου» πρόσφυγας. Ο πρόσφυγας είναι όρος που εξυπηρετεί στην καταγραφή όταν βρίσκεσαι σε μια κατάσταση transit, βοηθάει στο να προχωρήσεις το ταξίδι σου. Όταν φτάσεις στη χώρα υποδοχής θα έπρεπε αυτός ο τίτλος να μετουσιώνεται σε πολίτης. Από εκείνη τη στιγμή είσαι ένας άτομο που προσπαθεί το αυτονόητο: να ενσωματωθεί και να ζήσει με ασφάλεια σε μια ευνομούμενη κοινωνία.
* Η Ελλάδα ως χώρα υποδοχής είναι φιλόξενη;
Η ελληνική νομοθεσία αναγνωρίζει τις υποχρεώσεις της κυβέρνησης να φροντίζει και να προστατεύει τα ασυνόδευτα παιδιά μεταναστών. Σύμφωνα με το ελληνικό δίκαιο, ορίζεται ένας κηδεμόνας για κάθε παιδί έτσι ώστε να το εκπροσωπεί σε οποιαδήποτε νομική ή δικαστική διαδικασία. Αλλά η πραγματικότητα, όπως την περιγράφει στην πρόσφατη έκθεσή του το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, είναι διαφορετική: Οι αρχές στην Ελλάδα συχνά καταγράφουν ασυνόδευτα παιδιά ως ενήλικες. Τα φιλοξενούν σε κελιά αστυνομικών τμημάτων, εγκαταστάσεις κράτησης μετανάστευσης και κέντρα προσφύγων που διευθύνονται από την Ε.Ε., όπως το hot spot στη Μόρια. Για εβδομάδες αναγκάζονται να καταλύσουν σε ένα ανθυγιεινό, με υπερπληθυσμό ατόμων περιβάλλον. Μοιράζονται τον ίδιο χώρο με ενήλικους, με ό,τι αυτό σημαίνει. Επίσης δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στο σχολείο και την εκπαιδευτική διαδικασία. Είναι αόρατα ως παιδιά, ευάλωτα στη βία, την εκμετάλλευση, την εμπορία και την κακοποίηση.
* Οι συνεντεύξεις σου αφορούν τα όνειρα. Γιατί έκανες αυτή την προσέγγιση;
Επειδή τα όνειρα είναι ελεύθερα, όμως η δυτική κοινωνία τα σκοτώνει. Τα παιδικά όνειρα είναι αυτά που φυλάμε μέσα μας ως ενήλικες ανεξαρτήτως εθνικότητας, στάσης, προτίμησης. Αυτές οι συνιστώσες ορίζουν και τον διάλογο που με ενδιαφέρει: την αποκατηγοριοποίηση και την ελευθερία προσδιορισμού στο ποιος θέλεις να είσαι.
* Είπες ότι η δυτική κοινωνία σκοτώνει τα όνειρα, τι εννοείς;
Το σύστημα ζωής της δυτικής κοινωνίας λειτουργεί ως συμπληγάδες που διαλύουν κάθε πιθανότητα πραγματοποίησης των ονείρων, επειδή ένα σημαντικό στοιχείο τους είναι η ελευθερία δράσης και ύπαρξης και η γενναιότητα του αυτοπροσδιορισμού. Όμως τα όνειρα είναι όπως και η επανάσταση, διαπνέονται από δυνατό παλμό και αποφασιστικότητα.
* Εκτός από τη Europiana, αυτό το διάστημα ετοιμάζεις κάτι;
Αρχές Μαΐου θα παρουσιάσω στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς) την περφόμανς «Δούρειος Ίππος». Είναι μια δική μου εικαστική διασκευή βασισμένη στις “Τρωάδες” του Ευριπίδη. Συμμετέχουν 12 καλλιτέχνες οι οποίοι θα ερμηνεύσουν με το σώμα τους το κείμενο των “Τρωάδων” ενώ οι κανόνες της τραγωδίας θα αποδοθούν αρχιτεκτονικά σε τέσσερα συνεχόμενα εικοσιτετράωρα.
