΄Εγραφα την προηγούμενη Τρίτη για την κορυφαία παράσταση του φετινού Φεστιβάλ, τους «Πέρσες» του Αισχύλου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, σε σκηνοθεσία του Άρη Μπινιάρη, με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Το θεμελιακό αυτό έργο της ελληνικής γραμματείας, που γέννησε την τραγωδία στην εξελιγμένη μορφή της όπως την ξέρουμε σήμερα (ίσως και όπως δεν την ξέρουμε), είναι ανεξάντλητο, μοναδικό σε σημειακή πυκνότητα και αισθάνομαι την ανάγκη να επανέλθω.
Άρχιζα την κριτική μου λέγοντας ότι οι «Πέρσες» δεν είναι ένα απλώς πατριωτικό ή σκέτα αντιπολεμικό έργο. Άλλος είναι ο στόχος αυτού που πολυσύνθετου έργου με ευρύτατο φασματικό πεδίο, που διαχειρίζεται τον πόνο και το πένθος της απώλειας ιδωμένο αποκλειστικά από τη σκοπιά του ηττημένου εχθρού. Θέλει να υποδείξει στους νικητές Αθηναίους πώς να διαχειρίζονται τη νίκη που τους ανύψωσε αυτομάτως σε ηγετική δύναμη του ελληνισμού, πώς να υπερασπίζονται την κερδισμένη με αίμα ελευθερία και την πολύτιμη, νεόκοπη δημοκρατία τους, χωρίς να περιπίπτουν στην ύβρη της πολεμικής αλαζονείας, δείγματα της οποίας είχαν αρχίσει να παρουσιάζονται, για να μην γίνουν «όμοιοι» με τον εχθρό και για να μην έχουν τη μοίρα του.
Το καινούργιο που εισάγει ο Αισχύλος με τους «Πέρσες» είναι η τραγική συνείδηση, ως μοναδικός οδηγός πλεύσης μέσα στο πέλαγος του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι, για να μην εξωκείλει άδοξα το σκάφος της δημοκρατικής Πόλεως. Με αυτήν την έννοια είναι όντως πατριωτικό το μήνυμα των «Περσών». Οι Αθηναίοι στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα πολέμησαν και για τη δημοκρατία τους αποκρούοντας έναν πανίσχυρο εχθρό που κουβαλούσε μαζί του τον εκπεσόντα εξόριστο τύραννο της Αθήνας, τον Ιππία, για να τον εγκαταστήσει πάλι ως ανθρώπινη «κούκλα» στην παλιά του θέση.
Το ότι ο «υπέρ πάντων αγών» περιλάμβανε και τη δημοκρατία ο ποιητής το δηλώνει καθαρά σε όλο το έργο. Έχουμε και ιστορικές αποδείξεις. Όταν ο γηραιός πολέμαρχος Καλλίμαχος ζωνόταν τα άρματά του για να λάβει μέρος στην πανστρατιά των Αθηναίων και των συμμάχων τους πριν από τον Μαραθωνα, εκμυστηρευόταν στον συντηρητικό κατά τα άλλα Μιλτιάδη την αγωνία του αν θα κατάφερνε να φανεί αντάξιος. Ο Μιλτιάδης, τότε, τον συμβούλευε να μην ξεχνά ότι «αγωνιζόμαστε για τη δημοκρατία μας». Ο Καλλίμαχος έπεσε στη μάχη.
Έτσι έγιναν, ακριβώς, τα πράγματα. Πηγαίνοντας προς τα πίσω στην Ιστορία, θα συναντήσουμε τη διαγραφή των χρεών από τον Σόλωνα. «Σεισάχθεια» την είπαν και η λέξη κυριολεκτεί, επειδή, σαν ένας δυνατός σεισμός (σείω) απάλλαξε με μιας τη γη από το βάρος (άχθος) των «όρων». «Όρους» ονόμαζαν τις μεγάλες ενεπίγραφες λίθινες στήλες που «φύτευαν» οι δανειστές στα ενυπόθηκα κτήματα, με λαξευμένους τους όρους του δανείου και τη ρήτρα πώλησης ως δούλου του οφειλέτη σε περίπτωση μη έγκαιρης εξόφλησης.
Πώς επιτεύχθηκε η σεισάχθεια; Η Ιστορία είναι φειδωλή σε λεπτομέρειες. Σε κάθε περίπτωση, όπως και αν επιτεύχθηκε, απελευθέρωσε ένα τεράστιο ανθρώπινο δυναμικό, με αποτέλεσμα την απόκρουση της περσικής εισβολής και την άνθηση του Χρυσού Αιώνα. Ενδεχόμενη νίκη των Περσών θα έφερνε αποκατάσταση του προηγούμενου τυραννικού καθεστώτος και, ασφαλώς, κατάργηση της λυτρωτικής σεισάχθειας και των ευεργετικών μέτρων της μετέπειτα δημοκρατίας. Χρυσός Αιώνας δεν θα υπήρχε. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που ανέμεναν μια τέτοια εξέλιξη, νίκη των Περσών, και μέσα στην ίδια την Αθήνα. Ένα φαινόμενο που διαπηδά τους αιώνες.
Μου έρχεται στον νου η περίπτωση του ορκισμένου Ευρωπαίου Ροζέ Γκαροντί, που δεν δίστασε να γράψει σε ένα βιβλίο του, τη δεκαετία του 1970, ότι: «Η νίκη των Ελλήνων στον Μαραθώνα και στη Σαλαμίνα ήταν ένα ατύχημα ιστορικό, μιας και, αν είχαν νικήσει οι Πέρσες, δεν θα είχαμε γνωρίσει την Αναγέννηση, που με τόσα δεινά μας φόρτωσε». Αυτά ο «Ευρωπαίος» Ροζέ Γκαροντί, που αργότερα, όπως είπαν, ασπάστηκε το Ισλάμ. Δεν μπορω να επιβεβαιώσω αυτήν την τελευταία πληροφορία.
Κάτι ακόμη για τους «Πέρσες», στενά συνδεδεμένους με κρίσιμες φάσεις της ιστορικής μας περιπλάνησης. Λέγεται, χωρίς να είναι ιστορικά βεβαιωμένο, ότι, μετά τη νικηφόρα για τις χριστιανικές δυνάμεις ναυμαχία της Ναυπάκτου και τη συντριβή της τουρκικής αρμάδας Έλληνες φοιτητές της Κάτω Ιταλίας έδωσαν μια παράσταση των «Περσών» για να γιορτάσουν το γεγονός. Και ότι αυτή ήταν η πρώτη παράσταση τραγωδίας στους Νέους Καιρούς. Στα χρόνια που προηγήθηκαν της επανάστασης του 1821 έχουμε, επίσης, αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το έργο με απαγγελίες και παραστάσεις στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.
Δεν θα παραθέσω τον μακρύτατο κατάλογο των παραστάσεων στην ελεύθερη Ελλάδα, με κορυφαία τη θρυλική παράσταση του Θεάτρου Τέχνης με τη μουσική του Γιάννη Χρήστου. Κλείνοντας θα αναφερθώ, με επιφύλαξη, σε μια αθησαύριστη επαγγελματική παράσταση που φέρεται να δόθηκε στο Παναθηναϊκό στάδιο, παραμονές των κρίσιμων εκλογών του Νοεμβρίου 1920, στο πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας του Κόμματος των Φιλελευθέρων, για υποστήριξη, προφανώς, την πολιτικής του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Μικρασία.
Διατηρώ την επιφύλαξη επειδή μοναδική πηγή της πληροφορίας, που μας δίνεται χωρίς άλλες λεπτομέρειες, είναι το βιβλίο του εγκατεστημένου στην Ελλάδα Γάλλου El. Altiar (ψευδώνυμο), μάλλον αρμενικής καταγωγής, με τίτλο «La tragicomedie Grecque». (Η Ελληνική τραγικωμωδία). Πρόκειται για μια λεπτομερή ημερολογιακή καταγραφή των γενονότων που συμβαίνουν καθημερινά στην Αθήνα στα κέντρα εξουσίας και στους δρόμους, όπως τα αντιλαμβάνεται και τα ερμηνεύει ο συγγραφέας, με φανερή αντιβενιζελική τοποθέτηση και με λιγότερο εμφανή ανθελληνική στάση, ολόκληρο το 1920.
Το βιβλίο έχει, βέβαια, αξία ντοκουμέντου, αλλά μένει να διαπιστωθεί σε ποιο βαθμό οι πληροφορίες του είναι αυθεντικές και σε ποιο βαθμό προϊόν μυθοπλασίας. Ένα τουλάχιστον από τα γεγονότα που περιγράφει είναι βεβαιωμένο ιστορικά. Πρόκειται για τη διαρπαγή της οικίας του τέως βασιλικού πρωθυπουργού Σκουλούδη από βρακοφόρους Κρήτες της προσωπικής φρουράς του Ελευθερίου Βενιζέλου μετά την αναγγελία της δολοφονικής απόπειρας έναντίον του στον σταθμό της Λυών στο Παρίσι.
Αλλά δεν ξεμπερδεύουμε με αυτό. Τα συμβάντα συνεχίζουν να μας εμπαίζουν. Μυθοπλασία και πραγματικότητα συμμαχούν πίσω από την πλάτη μας για να διασκεδάσουν. Ιδού, λοιπόν: Πενήντα χρόνια πριν από τα γεγονότα αυτά, στα 1870, ένας Έλληνας συγγραφέας πολύ δημοφιλής στην εποχή του, ο Σπυρίδων Βασιλειάδης, γράφει ένα «μελλοντολογικό» θεατρικό έργο («Αμάλθεια») με θέμα τη ζωή στην Αθήνα μετά από μισόν αιώνα, το 1920. Και πέφτει διάνα! Περιγράφει μια δημοκρατική επανάσταση, την εκθρόνιση του βασιλιά και τη διαρπαγή από ομάδα ενόπλων ενστόλων της οικίας του βασιλικού τέως πρωθυπουργού.
Την περιγράφει με ακριβώς τα ίδια λόγια που θα χρησιμοποιήσει πενήντα χρόνια αργότερα ο συγγραφέας της «Ελληνικής τραγικωμωδίας» μιλώντας για τα αντίστοιχα αληθινά γεγονότα των οποίων υπήρξε, κατά τους ισχυρισμούς του, αυτόπτης μάρτυς, παραμονές της μεγαλύτερης καταστροφής του νεότερου ελληνισμού! Εδώ σταματώ, σηκώνω τα χέρια. Τι είναι φαντασία, τι πραγματικότητα; Τι μυθοπλασία, τι Ιστορία; Τι τραγωδία, τι κωμωδία; Ποιος μας προειδοποιεί, για τι; Ποιος μας περιγελάει; Αδυνατώ να απαντήσω.
