Οι νέοι άνθρωποι που τολμούν να ονειρεύονται και να δημιουργούν, να αντιστέκονται στην κρίση με ιδέες παρουσιάζοντάς μας νέες αναγνώσεις στον τρόπο που προσεγγίζουμε το παρελθόν και το παρόν είναι σίγουρα μια αισιόδοξη προοπτική για το μέλλον.
Μια πρωτοπόρα προσέγγιση στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την Ιστορία μέσα από τον χώρο ενός μουσείου αποτελεί η παράσταση μουσειακού θεάτρου «Μια μέρα στης Ξανθίππης», που παίχτηκε πιλοτικά τον Μάιο στην Ξυλαποθήκη στον Πειραιά.
Η Ξανθίππη, η σκοροδοπανδοκευτριαρτoπώλις
Μια μέρα (15η μεσούντος Μουνιχίωνος*) στον Πειραιά, το 391 π.Χ., επί άρχοντος Νικοτέλη, παραμονή της γιορτής της Μουνιχίας Αρτέμιδας, της σπουδαιότερης γιορτής της πόλης, πλήθος επισκεπτών καταφθάνουν από την Αθήνα και αλλού. Κατάκοποι και διψασμένοι έπειτα από μια μικρή περιήγηση στην αγορά, μπαίνουν στο πανδοχείο της Ξανθίππης. Το ταξίδι στον χρόνο ξεκινά με οδηγό την Ξανθίππη, μια μέτοικο 5ης γενιάς και όχημα «το νερό».
Η Ξανθίππη η σκοροδοπανδοκευτριαρτοπώλις δεν έχει νερό στο πανδοχείο και περιμένει με αγωνία τον «βάναυσο»** να έρθει να επισκευάσει τη δεξαμενή. Αντί για το βάναυσο, όμως, το πανδοχείο γεμίζει με επισκέπτες για τη γιορτή. Θέλοντας να κρύψει την αγωνία της και να μη χάσει τους πελάτες, η Ξανθίππη αφηγείται τη ζωή της και οι επισκέπτες μεταβαίνουν στην εποχή του Περικλή τον 5ο αι. π.Χ. Ακούν για τον πόλεμο ενάντια στους Τριάκοντα, την εκστρατεία στη Σικελία, τον Πειραιά με τις δεξαμενές του, το νερό.
«Το ύδωρ»; «Μπορεί να ζήσει κανείς χωρίς ύδωρ;»
Το νερό συνδέει τους αιώνες, τις εποχές, Απαραίτητο αγαθό για τον άνθρωπο, στοιχείο συνδεδεμένο άρρηκτα με τη ζωή του και το βασικότερο «εύρημα» της ανασκαφής που έγινε στον Πειραιά για την επέκταση της γραμμής 3 του μετρό και κυρίαρχο στοιχείο της έκθεσης «Στην Επιφάνεια», που φιλοξενείται στην Ξυλαποθήκη. Το νερό αποτελεί τη δίοδο που μας ταξιδεύει στο παρελθόν.
«Εμείς εδώ στον Πειραιά, επειδή δεν υπάρχει ύδωρ τρεχούμενο, όπου έχει υπόγεια ύδατα σκάβουμε φρέατα. Αλλά δεν φτάνουν. Κι έτσι έχουμε παντού δεξαμενές. Κάθε σπίτι έχει ένα φρέαρ και τουλάχιστον μία δεξαμενή»
Το νερό αποτελεί δομικό στοιχείο της αφήγησης στη συγκεκριμένη παράσταση μουσειακού θεάτρου. «Οι παραστάσεις μουσειακού θεάτρου είναι ένας τρόπος μεταφοράς της ακαδημαϊκής γνώσης με απλό και άμεσο τρόπο και μάλιστα ο πιο αποτελεσματικός, καθώς ο άνθρωπος είναι ο πιο πειστικός φορέας νοημάτων» εξηγεί η δόκτωρ μουσειακού θεάτρου Φωτεινή Βενιέρη.
Τι είναι το μουσειακό θέατρο;
Το μουσειακό θέατρο είναι μια νέα μορφή αφήγησης της Ιστορίας στην ελληνική μουσειολογία και μουσειοπαιδαγωγική. Μια μορφή που απέχει πολύ από την κλασική καθοδήγηση των επεξηγηματικών κειμένων ή των λεζαντών που συνοδεύουν τα εκθέματα, καθώς και από την κλασική ξενάγηση.
Το μουσειακό θέατρο αξιοποιεί στοιχεία της ιστορικής έρευνας με απόλυτο σεβασμό στην πληροφορία για να μας μεταφέρει στην αντίστοιχη κάθε φορά εποχή του μουσείου που το φιλοξενεί. Η μουσειακή παράσταση αναδιατυπώνει το ερώτημα, θέτει εκ νέου των προβληματισμό και μας καλεί σε μια αναζήτηση νέων δρόμων επικοινωνίας με το παρελθόν και κατανόησης του παρόντος.
Η Φ. Βενιέρη μας εξηγεί ότι πρόκειται για μια «αφήγηση που, με αφορμή την επίσημη εκδοχή της Ιστορίας, εστιάζει σε επιμέρους πτυχές της» κυρίως από την πλευρά της Κοινωνικής Ιστορίας.
«Όταν αγοράσαμε το σπίτι, είχε το φρέαρ εδώ στη μέση και τη μία δεξαμενή, την αριστερή. Και κάθε χρόνο έφερνα τον βάναυσο -τον τεχνίτη- και την κοίταζε στην ώρα της και την έφτιαχνε όπως έπρεπε»
Νέα, στη χώρα μας, προσέγγιση της Ιστορίας και της μουσειολογίας, που έλκει όμως την καταγωγή της από πολύ παλιά. Το 1897, ο Άρθουρ Χαζέλιους ήταν ο πρώτος που έβαλε ηθοποιούς σε ρόλο για να ερμηνεύσουν το μουσειακό περιβάλλον. Παραστάσεις μουσειακού θεάτρου δίνονταν στο υπαίθριο εθνολογικό μουσείο Skansen της Σουηδίας. Η ιδέα καρποφόρησε στην Αμερική το 1920 με υπαίθρια μουσεία ζωντανής Ιστορίας. Από το 1950 ώς σήμερα η μουσειακή παράσταση επεκτάθηκε εισάγοντας στοιχεία της Κοινωνικής Ιστορίας, μετατοπίζοντας το ενδιαφέρον από τις μάχες και τη χρονολογική ακολουθία των μεγάλων γεγονότων στη ζωή των ανθρώπων και στα αποτελέσματα που αυτά επέφεραν.
Εν αρχή ην... η ιστορική έρευνα
«Βασική προετοιμασία του μουσειακού θεάτρου είναι η ιστορική έρευνα» τονίζει η Φ. Βενιέρη «Γίνεται εκτενώς σε όλες τις πηγές από τα μέλη της ομάδας σε συνεργασία με τους επιμελητές των μουσείων και τους υπεύθυνους των συλλογών». Η μουσειακή παράσταση είναι αντικείμενο διεπιστημονικό, που ενέχει το στοιχείο της μυθοπλασίας μόνο ως αφορμή. «Βασίζεται σε τεκμηριωμένες υποθέσεις» και οι μεταδιδόμενες πληροφορίες σέβονται πιστά τα συμπεράσματα της ιστορικής έρευνας.
«Η μυθοπλασία είναι κάτι πολύ εμφανές. Ο κόσμος δεν μπερδεύεται, αλλά μπορεί να κατανοήσει πολύ περισσότερες διαστάσεις σε πολύ λίγο χρόνο, χωρίς να καταβάλει προσπάθεια» όπως έχει η έρευνα αποδείξει τονίζει η Φ. Βενιέρη.
«Τώρα που γνωριστήκαμε, μπορώ να σας ανοίξω την καρδιά μου; Γιατί δεν ξέρετε τι βάσανα έχει μια σκοροδοπανδοκευτριαρτοπώλις»
Στη συγκεκριμένη παράσταση, η αφήγηση της ιστορίας της Ξανθίππης αποτελεί το όχημα για να εισέλθουμε στο πώς αντιλαμβάνονταν τη σημασία του ζωογόνου παράγοντα του νερού οι άνθρωποι της εποχής.
Το μουσειακό θέατρο χρησιμοποιεί «οικουμενικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως ο έρωτας, ο πόλεμος, η καταπίεση, ο θάνατος, οι σχέσεις μας, η φιλία, η οικογένεια, για να μιλήσει απλά για σύνθετες έννοιες. Κάνει το γενικό θεωρητικό, συγκεκριμένο, με αποτέλεσμα άνθρωποι που δεν έχουν καμία σχέση με την Ιστορία να μπορούν να την προσεγγίσουν και να αντλήσουν πληροφορίες από αυτή. Με αυτή την έννοια, το μουσειακό θέατρο αποτελεί έναν τρόπο εκδημοκρατισμού των μουσείων».
Διάδραση, διεπιστημονικότητα και πρωτοτυπία
Το στοιχείο της διάδρασης αναδεικνύει ως ιδιαίτερα σημαντικό η ηθοποιός και σεναριογράφος Παναγιώτα Κότσιρα, η Ξανθίππη της παράστασης.
Η αλληλεπίδραση που αναπτύσσεται με το κοινό χωρίς να αποτελεί μια κατ’ ανάγκη επιδίωξη, αλλά να προκύπτει αβίαστα, ως συνέπεια της παράστασης και των κωμικών στοιχείων της ή του αυτοσχεδιασμού που συχνά εμπεριέχει, αποτελεί ευκταίο γεγονός για τις μουσειακές παραστάσεις.
Συχνά το κοινό, οι επισκέπτες συμμετέχουν ενεργά με τις δικές τους αφηγηματικές παρεμβάσεις ή τις δικές τους προσωπικές ιστορίες, με αποτέλεσμα να γίνονται μέρος μιας «νέας» πλούσιας αφήγησης με στοιχεία διαχρονικότητας και συνδιαλλαγής παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος.
«Ο πατέρας μου παιδάκι ήταν όταν του είπαν πως ο Χάροντας σε περνάει με τη βάρκα απέναντι στον Άδη. Έμαθε να κολυμπάει για την περίπτωση που θα έπεφτε από τη βάρκα. Σαν να το 'ξερε ο καημένος. Μας έμαθε κι εμάς να κολυμπάμε»
Η Π. Κότσιρα επισημαίνει ότι το ζητούμενο των μουσειακών παραστάσεων δεν είναι μια προσπάθεια εκμοντερνισμού, ούτε όμως «μια εύκολη, ηρωική προσέγγιση της Ιστορίας που ρέπει προς την εθνική κολακεία». Ζητούμενο είναι να τεθεί το ερώτημα εκ νέου, στόχος είναι η αναζήτηση και ο προβληματισμός.
Επιχειρείται μια «νέα προσέγγιση της επίσημης εκδοχής της Ιστορίας με σεβασμό στις πηγές, μια νέα αφήγηση που τα εμπεριέχει πλάθοντάς τα όμως με διαφορετικό τρόπο. Στόχος της νέας αυτής αφήγησης είναι να γεννηθεί το ερέθισμα στο κοινό, ώστε να εμπλακεί προσωπικά με κριτική ματιά απέναντι στα ιστορικά γεγονότα διερευνώντας τις πολλαπλές αλήθειες τους, θεατές και υφέρπουσες» ανέφερε χαρακτηριστικά.
Την ένθερμη αποδοχή των μουσειακών παραστάσεων από το κοινό μας μετέφερε ο αρχαιολόγος, συντονιστής του αρχαιολογικού έργου στην επέκταση της Γραμμής 3 του μετρό στον Πειραιά και σύμβουλος έρευνας Γιώργος Πέππας.
Αξίζει να αναφερθεί ότι μετά τις παραστάσεις ακολουθεί συζήτηση για την ανασκαφή και την έκθεση, όπου οι επισκέπτες της έκθεσης, μεγάλοι και παιδιά, συμμετέχουν ενεργά αναζητώντας περισσότερο όγκο πληροφοριών και ακόμα πιο «εξειδικευμένη πληροφορία». Μάλιστα, σε πρόσφατη συζήτηση που ακολούθησε μετά την παράσταση απασχόλησαν το κοινό ευρύτερα ζητήματα, όπως το προσφυγικό.
Η πρωτοτυπία, η καινοτομία στην προσέγγιση και η μεγάλη αποδοχή του κόσμου αποτελούν σημαντικά κίνητρα για ένα μουσείο ή μια έκθεση να επιλέξει ως μέσο επικοινωνίας με το κοινό της το μουσειακό θέατρο σύμφωνα με τον Γ. Πέππα.
Το αποτέλεσμα είναι «άρτιο» επιστημονικά, καθώς επιτυγχάνεται η επιστημονική προσέγγιση να γίνεται εργαλείο κατανόησης με τη σωστή τεκμηρίωση.
Μιλώντας για την έκθεση του μετρό στην Ξυλαποθήκη του Πειραιά, ο συντονιστής της ανασκαφής τόνισε ότι επιλέχθηκε «το έκθεμα» να μην είναι τα ευρήματα, αλλά η βαρύτητα να δοθεί στις κοινωνικές και τεχνολογικές πρακτικές που αφορούν το νερό με την ευκαιρία της αποκάλυψης δύο καλοσυντηρημένων δεξαμενών νερού.
Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι λόγω της μεγάλης έκτασης της ανασκαφής, του βάθους αλλά και των ευνοϊκών συνθηκών μέσα στα ευρήματα ήταν σπόροι, ακόμα και υπολείμματα καρπών καθώς και ένα αγκάθι ρόδου. Επίσης, στη συγκεκριμένη ανασκαφή αναδείχθηκε το ρωμαϊκό υδραγωγείο.
«Μεγάλη η χάρη της θεάς, μεγάλη η χάρη της. Βλέπω τον βάναυσο κι έρχεται!
Βάναυσε, ε! Βάναυσε!»
Η Ξανθίππη θα περιμένει τον «βάναυσο» τον Σεπτέμβριο, οπότε ξεκινούν επίσημα οι παραστάσεις του μουσειακού θεάτρου στην Ξυλαποθήκη.
Η ομάδα Ετεροτόπια
Υπεύθυνη για τις μουσειακές παραστάσεις είναι η ομάδα Ετεροτόπια, η οποία αποτελείται από τη δόκτωρ μουσειακού θεάτρου Φωτεινή Βενιέρη, την ηθοποιό και σεναριογράφο Παναγιώτα Κότσιρα, τον Πάρι Τσεκούρα, τη θεατρολόγο Νικολέτα Δημοπούλου και τον ιστορικό Αντώνη Αντωνίου.
Ειδικά για την παράσταση «Μια μέρα στης Ξανθίππης» συνεργάστηκαν ο αρχαιολόγος, συντονιστής αρχαιολογικού έργου στην επέκταση της Γραμμής 3 του μετρό στον Πειραιά, Γιώργος Πέππας και η αρχαιολόγος-μουσειολόγος, υπεύθυνη για τις εκθέσεις και την επικοινωνία με το κοινό στο ίδιο έργο Δώρα Ευαγγέλου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι με μεγάλη επιτυχία έχουν προηγηθεί ακόμη δύο παραστάσεις μουσειακού θεάτρου: Οι «Ιστορίες του Κάστρου», που παίχτηκε στην Κίμωλο πέρσι το καλοκαίρι και θα επαναληφθεί και φέτος τον Ιούλιο, καθώς και η Revolution_Revisited _1884: Η «Έκθεση των Κειμηλίων του Ιερού Αγώνα» στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αίθουσα Παλιάς Βουλής.
Info: Έκθεση: Στην Επιφάνεια, Κτήριο Ξυλαποθήκη, Πύλης 8 Αρχαιολογικός χώρος Αστικών Πυλών, Πειραιάς. Τηλ. 2104127154, [email protected]. Ωράριο Λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Σάββατο, Κυριακή 9 π.μ. - 5 μ.μ., Πέμπτη, Παρασκευή 12 μ. - 8 μ.μ., Τρίτη κλειστά.
* Μουνιχίωνας: Μήνας (Απρίλιος - Μάιος)
** Βάναυσος: Τεχνίτης της αρχαιότητα
Σημείωση: Στο κείμενο παρεμβάλλονται αποσπάσματα από την αφήγηση της Ξανθίππης
