Του Λέανδρου Πολενάκη
Μου έχει δοθεί και άλλοτε η ευκαιρία να γράψω ότι το λεγόμενο «παράλογο θέατρο» είναι μια ευρύτερη εννοιολογική κατηγορία που περιλαμβάνει περισσότερα του ενός θεατρικά είδη, όχι αναγκαστικά συγκλίνοντα. Αν υποθέσουμε ότι η «λογική» είναι μία, τότε το αντίθετό της, το παράλογο, ως παρέκκλιση αναγκαστικά διασπάται σε πολλά. Το δυτικό «παράλογο» που κατ' εξοχήν εκφράζει ο Μπέκετ είναι συνισταμένη του κόσμου και έχει ρίζα υπαρξιακή, ξεκινώντας από την αγωνία του ανθρώπου μπροστά στο αναπόφευκτο του θανάτου. Το ανατολικό «παράλογο» των χωρών της κεντρικής κυρίως Ευρώπης, με κυριότερους εκπρόσωπους τους Πολωνούς και Τσέχους συγγραφείς (Βίτκεβιτς, Γκόμποβιτς, Μρόζεκ, Χάβελ, Χόχουτ, Κούντερα), πηγάζει περισσότερο από έναν ιστορικό μηδενισμό, μια αίσθηση της Ιστορίας ως παταγώδους αποτυχίας. Οι πιο πάνω βίωσαν και βιώνουν την Ιστορία των λαών τους, που ζουν συμπιεσμένοι ανάμεσα σε ισχυρούς διεκδικητικούς γείτονες, ως ένα γιγάντιο φιάσκο. Παραπέμπω, κατά τα άλλα, στις αναλύσεις για το αρχαιοελληνικό θέατρο και τον Σαίξπηρ του γνωστού Πολωνού θεωρητικού Γιαν Κοτ.
Οι «Εμιγκρέδες» του Πολωνού Μρόζεκ διαδραματίζονται μετά την «τυφλή» πτώση του τείχους του Βερολίνου... Σε ένα ιστορικό «μετά», που συμβαίνει όμως να είναι σύγχρονό μας, να το ζούμε. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, η «μεταϊστορία» μας, «παράλογα» μεταμφιεσμένη σε Ιστορία. Πόσο παράλογα; Ο διανοούμενος και ο εργάτης της τέως Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Πολωνίας, μαζί (και χώρια - δεν μιλούν την ίδια «γλώσσα») στην ίδια «φάκα» σε ένα υπόγειο μιας δυτικής μεγαλούπολης, πουλώντας φτηνά ο ένας την εργατική του δύναμη κι ο άλλος τις «παράλογες» γραφές του, ως κάτι αξιοπερίεργον... Στο «Τάνγκο» ο Μρόζεκ είχε μιλήσει προμηθεϊκά, χρησιμοποιώντας γλώσσα αλληγορίας, για τον έρποντα φασισμό που αλώνει τα «οράματα» της «νέας κοινωνίας», μια και η φύση του ανθρώπου δεν αλλάζει αυτοδικαίως όταν αλλάζουν ιδιοκτησία τα μέσα παραγωγής. Οι «Εμιγκρέδες» είναι η μοιραία κατάληξη του όλου συστήματος, σαν ένα πικρό ρέκβιεμ του συγγραφέα, σε γλώσσα αληθινή. Το προσφυγικό και τα συναφή δεν είχαν ακόμη φουντώσει όταν γράφονταν οι «Εμιγκρέδες». Σήμερα τα βλέπουμε όλα.
Η παράσταση που σκηνοθέτησε η Γιολάντα Μαρκοπούλου, σε ωραία μετάφραση της Έρσης Βασιλικιώτη (δραματουργική επεξεργασία Μάρκου Τσούμα), στη β' σκηνή του «Θεάτρου της οδού Κεφαλληνίας», στοχεύει στον πυρήνα του έργου, θέλοντας να αναδείξει το δίδαγμα: Μόνη απάντηση στο αίνιγμα της Σφίγγας - Ιστορίας είναι ο άνθρωπος. Δεν μπορείς να τον παραμερίσεις ούτε για χάρη του υπερανθρώπου, ούτε για το χατήρι της ανθρωπότητας. (Η Δύση δεν έχει χωνέψει το ουμανιστικό της μάθημα και χρειάζεται επανεκπαίδευση, αν δεν είναι αργά για κάτι τέτοιο. Βλέπουμε τα παιδιά της γενιάς που μεγάλωσε υπό τον αστερισμό της αποδόμησης υπό ποικίλες μορφές να προσχωρούν σε διάφορες σέκτες και προσπερνούμε αδιάφορα).
Η σκηνοθεσία αποφεύγει τους αοριστολογικούς «μπεκετισμούς», βλέποντας το δάσος, όχι το δέντρο, στοχεύοντας εκεί όπου το «παράλογο» δεν είναι συνισταμένη του κόσμου ούτε πέφτει από τον ουρανό, αλλά πηγάζει από τις επιλογές και πράξεις μας, των κοινών, «ώσπερ ημείς», ανθρώπων, σήμερα που δεν υπάρχουν πια ήρωες τραγικοί. Μια σκηνοθετική ματιά «μεγεθυμένης καθημερινότητας» σε ύφος «φυσικό» και γι' αυτό «παρά προσδοκίαν». Ποιος μπορεί σήμερα να πει με βεβαιότητα πώς συμπεριφέρεται ο άνθρωπος «φυσικά» μέσα στην ιστορική φάκα που έκλεισε κάποτε και τον έπιασε; Επειδή ποτέ δεν προσέξαμε τα στερνά λόγια του πρίγκηπα Άμλετ στον Οράτιο, επιλέγοντας ένα τέλος του έργου «με μια σκηνή γεμάτη πτώματα», και το είχαμε, πράγματι. Το μετατραγικό τοπίο δεν είναι η έλλειψη του τραγικού, όπως κάποιοι μοιάζει να πιστεύουν, είναι η αδυναμία μας να το δούμε. Το τραγικό είναι σήμερα, παγκοσμίως, έξω από την εικόνα προβολής του. Η παράσταση των «Εμιγκρέδων» το επανατοποθετεί μέσα.
Οι δύο ηθοποιοί, ο Προμηθέας Αλειφερόπουλος και ο Θάνος Τοκάκης, δίνουν δύο εκλεκτές, ισοδύναμες αδρές, παλλόμενες φιγούρες, «παγιδευμένες από τη λογική». Σε σύνολο οργανικό με τα κοστούμια - σκηνικά (Αριστοτέλης Καραμάνος, Αλεξάνδρα Σιάφκου), με τους λειτουργικούς φωτισμούς του Αλέκου Αναστασίου και τους ηχητικούς σχεδιασμούς του Λάμπρου Πηγούνη.
