Χάρη σε μια απρόσμενη ανακάλυψη, η περίοδος μαθητείας και πρώιμης καλλιτεχνικής δημιουργίας ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες γλύπτες της μεταπολεμικής περιόδου σκιαγραφείται αδρά στην έκθεση «Μέμος Μακρής: Από την Αθήνα στο Παρίσι, 1934-1950», που διοργανώνεται από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης και φιλοξενείται στο Μέγαρο Εϋνάρδου.
Τον πυρήνα της έκθεσης αποτελούν περίπου τριάντα φύλλα με σχέδια του Μακρή, φιλοτεχνημένα την περίοδο της φοίτησής του στη Σχολή Καλών Τεχνών και κυρίως κατά την περίοδο της Κατοχής, τα οποία αναδεικνύουν μια άλλη πλευρά του καλλιτέχνη, καθώς φαίνεται να είναι τα μοναδικά σχέδιά του που σώζονται, αφού δεν είναι γνωστές μετέπειτα ζωγραφικές του προσπάθειες.
Ο μικρός αυτός καλλιτεχνικός θησαυρός αποκαλύφθηκε πολύ πρόσφατα στα κατάλοιπα της ζωγράφου Ελένης Σταθοπούλου (1915-2016), με την οποία ο Μέμος Μακρής συνδεόταν αισθηματικά από τα χρόνια των σπουδών του έως και το 1948, όταν γνώρισε τη μετέπειτα σύζυγό του, τη σερβικής καταγωγής Ζιζή Σίρνιτς. Η Ελένη Σταθοπούλου, απόφοιτος και αυτή της Σχολής Καλών Τεχνών, το 1944, βρέθηκε μαζί με τον γλύπτη πάνω στην «κιβωτό» του Ματαρόα, το πλοίο που μετέφερε δεκάδες νεαρούς Έλληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες υπότροφους του γαλλικού κράτους, το 1945, στο Παρίσι.
Μαζί με αυτά τα ευάριθμα σχέδια, στην έκθεση του ΜΙΕΤ παρουσιάζονται και αρκετά από τα γλυπτά του Μακρή της αθηναϊκής και της παρισινής περιόδου, δίνοντας στον επισκέπτη μια επαρκή εικόνα για τα εφόδια τα οποία επέτρεψαν στον καλλιτέχνη να αναδειχθεί στον σημαντικότερο γλύπτη της μεταπολεμικής Ουγγαρίας, όπου θα καταφύγει μετά το 1950.
Στα έργα αυτά αποτυπώνονται οι επιρροές που δέχθηκε ο Μακρής κατά την περίοδο της καλλιτεχνικής του διαμόρφωσης. Γεννημένος στην Πάτρα, θα ξεκινήσει το 1934 τις σπουδές του στην ΑΣΚΤ με δασκάλους τον Κωνσταντίνο Δημητριάδη και τον Μιχάλη Τόμπρο. Όμως μεγαλύτερη επιρροή θα ασκήσει πάνω του ο Θανάσης Απάρτης, στο εργαστήριο του οποίου θήτευσε κατά τη διάρκεια της Κατοχής.
Παράλληλα, ο Μέμος Μακρής ενστερνίζεται τα επαναστατικά προτάγματα του Μεσοπολέμου. Το 1931 εντάσσεται στο ΚΚΕ και θα αποτελέσει μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού “Νέοι Πρωτοπόροι”. Λίγο μετά την αποφοίτησή του από τη Σχολή (1939) θα στρατευτεί και θα πολεμήσει στο αλβανικό μέτωπο. Στο διάστημα της γερμανικής κατοχής συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση, μέσα από το ΕΑΜ Καλλιτεχνών, του οποίου υπήρξε υπεύθυνος. Μάλιστα, ήταν ένας από τους οργανωτές της Πανελλήνιας Έκθεσης του 1941 στο Αρχαιολογικό Μουσείο, την οποία έκλεισαν οι αρχές της Κατοχής. Μετά την Απελευθέρωση, ανέλαβε την οργάνωση του μορφωτικού τομέα του ΕΑΜ και διοργάνωσε έκθεση με φωτογραφίες και σχέδια από την Κατοχή και την Αντίσταση.
Ταξιδιώτης στο Ματαρόα
Τον Δεκέμβριο του 1945, ο Μακρής, υπότροφος της γαλλικής κυβέρνησης, θα βρεθεί πάνω στο πλοίο Ματαρόα, ταξιδεύοντας για τον Τάραντα και στη συνέχεια, με το τρένο, για το Παρίσι. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες και διανοούμενους που θα αναζητήσουν με αυτόν τον τρόπο άσυλο από τις μεταπολεμικές διώξεις και την εντεινόμενη τρομοκρατία, όπως οι συνάδελφοί του Κώστας Κουλεντιανός και Νέλλη Ανδρικοπούλου, υπήρχαν 32 κομματικά μέλη και ο Μακρής, μαζί με τον Νίκο Σβορώνο και τον Αριστομένη Ζίγκα, αποτελούσαν το τριμελές κομματικό γραφείο που ήταν υπεύθυνο για την καθοδήγηση αυτής της κομματικής ομάδας.
Όπως αναφέρει ο ίδιος σε δωδεκασέλιδη έκθεσή του προς την Κ.Ε. του ΚΚΕ, που συνέταξε τον Αύγουστο του 1950, μετά την εγκατάστασή του στην Ουγγαρία (σήμερα βρίσκεται στα ΑΣΚΙ), ο Μακρής ήταν μέλος του κομματικού γραφείου κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, με βασικό καθήκον τη στρατολόγηση Ελλήνων φοιτητών και την προώθησή τους προς τον Γράμμο προκειμένου να πολεμήσουν στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού. Όπως παρατηρεί ο ιστορικός τέχνης Ευγείνος Ματθιόπουλος, η θέση αυτή τον προφύλαξε από το να βρεθεί και ο ίδιος να πολεμά στο βουνό, καθώς το ΚΚΕ είχε δώσει εντολή στα κομματικά του μέλη που βρίσκονταν υπότροφοι στο εξωτερικό να επιστρέψουν και να καταταγούν στον ΔΣΕ.
Παράλληλα με την πολιτική του δουλειά, ο Μέμος Μακρής θα συνεχίσει τις σπουδές του στις ελεύθερες ακαδημίες, με δασκάλους τον Μαρσέλ Ζιμόν και, κυρίως, τον Ανρί Λοράν, συμμετέχοντας στα παρισινά σαλόνια, αλλά και επισκεπτόμενος μουσεία και κάθε είδους εκθέσεις. Ταυτόχρονα, μελετούσε και δούλευε διαρκώς, όπως γράφει και ο ίδιος σε επιστολή του προς την Τατιάνα Γκρίτση-Μιλλιέξ τον Αύγουστο του 1947, περιγράφοντας στιγμές καλοκαιρινής χαλάρωσης: «Αφού ξαπλώσω λίγο στο ωραίο κρεβάτι ή επάνω στη χλόη κάτω από πανύψηλες καστανιές, παίρνω το μπλοκ μου και γυρίζω στον κήπο και σχεδιάζω ό,τι βρίσκω μπροστά μου, κότες, κουνέλια, σαλίγκαρους, φύλλα καστανιάς, τοπίο, παιδιά».
Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Παρίσι, ο Μακρής θα διερευνήσει τις σχέσεις κοινωνικού και καλλιτεχνικού ριζοσπαστισμού, κάτι που θα τον απασχολήσει σε όλη τη διάρκεια της μετέπειτα πορείας του. Χάρη στην επίδραση του δασκάλου του Ανρί Λοράν, ο Μακρής θα καταφέρει να «εκμοντερνίσει» τον ρεαλισμό που χαρακτήριζε τους Έλληνες μεσοπολεμικούς καλλιτέχνες, κάτι που τον κατέστησε “ικανό να ενσαρκώσει τους ιδεολογικούς αγώνες που ανέκαθεν υπηρετούσε με τη γλυπτική του, αλλά και τις σύγχρονες αναζητήσεις του πάνω στη μορφή και την ύλη», όπως παρατηρεί η ιστορικός Τέχνης Πολύνα Κοσμαδάκη.
Το καλοκαίρι του 1950, στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου, ο Μέμος Μακρής θα συλληφθεί από τη γαλλική αστυνομία εξαιτίας της δράσης του ως στελέχους του ΚΚΕ. Η κινητοποίηση Γάλλων διανοουμένων, με επικεφαλής τον δάσκαλό του Ανρί Λοράν, δεν θα μπορέσει να αποτρέψει την απέλασή του. Έτσι, μαζί με την Ζιζή Μακρή, θα καταφύγουν στην Ουγγαρία, τη μόνη χώρα που τους προσέφερε βίζα και άσυλο.
Έχοντας πλέον εμπιστοσύνη στην τέχνη του και στις δυνατότητές της, ο Μακρής, στην έκθεσή του προς την Κ.Ε. που προαναφέρθηκε, δεν δείχνει ανησυχίες για το επαγγελματικό του μέλλον - ήδη άλλωστε ήταν σε επαφή με την πολωνική κυβέρνηση που του προσέφερε εργασία. Αυτό όμως που τον απασχολούσε ήταν ο πόθος του να δουλέψει παράλληλα για την ελληνική υπόθεση, να εκφράσει, μέσα από την τέχνη του, τους αγώνες του ελληνικού λαού. «Θα προτιμούσα να ζω με ψωμί και με τυρί για να μου δοθεί η ευκαιρία και η ανάλογη ελευθερία για να δουλέψω την καλλιτεχνική απόδοση του ελληνικού αγώνα» γράφει.
Τελικά όμως ο Μακρής θα εξελιχθεί σε έναν από τους σπουδαιότερους «Ούγγρους» γλύπτες του 20ού αιώνα, καθώς εκεί φιλοτέχνησε το μεγαλύτερο μέρος του ώριμου έργου του, μολονότι ο ίδιος ποτέ δεν ζήτησε και ποτέ δεν έλαβε την ουγγρική υπηκοότητα, παραμένοντας «άπατρις» μέχρι το 1975, οπότε και του αποδόθηκε ξανά η ελληνική ιθαγένεια...
