Σε τόπο θύμησης και καντηλάκι μνήμης για τους ξεριζωμένους του κόσμου μετατράπηκε ο τοίχος ενός μικρού ακατοίκητου σπιτιού στην Ελευσίνα, από αυτά που στέγασαν τους πρώτους πρόσφυγες της Μικρασίας και του Πόντου. Η συμβολή των οδών Δαρδανελλίων και Μαιάνδρου γίνεται τραγικά επίκαιρη καθώς, μετά από χρόνια, η ιστορία επαναλαμβάνεται με αντίστοιχους ξεριζωμούς ανθρώπων από τη Συρία και το Ιράκ που αναζητούν σωτηρία στην Ευρώπη. Σε αυτό το ταξίδι ο θάνατος παραμονεύει, η Μεσόγειος μετατρέπεται σε υγρό τάφο, οι σταθμοί και τα λιμάνια σε πρόχειρα καταλύματα και οι Ευρωπαίοι ηγέτες μοιράζουν αιφνιδιασμένοι συγγενείς που τους χτυπάνε την πόρτα, για το φαγητό που περίσσεψε από το μεσημέρι.
Με πρωτοβουλία του τριαντάχρονου Ελευσίνιου φωτογράφου Βαγγέλη Γκίνη, απόγονοι των προσφύγων που ρίζωσαν στην πόλη συγκεντρώθηκαν στις 13 Σεπτεμβρίου στην Πλατεία Μικρασιατών και έγραψαν στον τοίχο του σπιτιού τα ονόματα μελών της οικογένειάς τους. «Κάτι σαν προσκλητήριο νεκρών και ψυχών, όπως τα ονόματα όσων δεν είναι πια κοντά μας που μνημονεύει ο παπάς τα Ψυχοσάββατα», εξηγεί ο τριαντάχρονος για μια δράση που θα επαναληφθεί τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο και σε άλλες συνοικίες με προσφυγική ιστορία, όπως η Νέα Ιωνία και η Νίκαια, αλλά και σε άλλες πόλεις της χώρας. Άλλωστε σε αυτό το προσκλητήριο ήρθαν από παντού. Για να γράψουν ένα όνομα στον τοίχο. "Είναι εξαιρετικό ως διαδικασία την ώρα που συμβαίνει. Είναι εξαιρετικό να το ζεις", υποστηρίζει.
Η ιδέα συνέπεσε με τη σκέψη του πως " η τέχνη που γίνεται σε δημόσιο χώρο, σπάνια περιλαμβάνει και έναν δημόσιο λόγο, καθώς δεν δίνει τον λόγο στον κόσμο, αλλά ο καλλιτέχνης επιλέγει να δράσει και να μιλήσει μόνος του".
Παρακολουθώντας τον περασμένο χειμώνα στις ειδήσεις τους νεκρούς πρόσφυγες να ξεβράζονται στις μεσογειακές ακτές, αδυνατούσε να βλέπει το ανθρώπινο δράμα να εκτυλίσσεται ανάμεσα σε διαφημίσεις προϊόντων που εναλλάσσονταν στην τηλεοπτική οθόνη.
«Ήταν σαν να βλέπουμε ως φυσικό το ξερίζωμα του κόσμου από τον τόπο και τα σπίτια του, άνθρωποι που δεν έχουν άλλη επιλογή από το να φύγουν. Που από τη μια είναι ευπρόσδεκτοι, αλλά από την άλλη στήνουμε παντού φράχτες και προσπαθούμε να τους ξεφορτωθούμε. Την ίδια ώρα, διαπραγματευόμαστε ποιος θα τους πάρει», υπογραμμίζει ο νεαρός φωτογράφος. Και έτσι σκέφτηκε "να κάνει κάτι όχι τόσο ως καλλιτέχνης, αλλά ως άνθρωπος και ως πολίτης".
Με καταγωγή των παππούδων του από την Κωνσταντινούπολη, ο Βαγγέλης Γκίνης, ζει μόνιμα στη Ελευσίνα, πόλη με εμφανές το προσφυγικό στοιχείο. Απόγονοι Ποντίων και Μικρασιατών οι περισσότεροι κάτοικοι, διατηρούν τα έθιμα και μαζί τη μνήμη τους. Η ιδέα του δεν ήταν άλλη παρά το κάλεσμα των κατοίκων της Ελευσίνας με προσφυγική καταγωγή να καταγράψουν το όνομα των προγόνων τους στον τοίχο ενός σπιτιού που στέγασε κάποτε πρόσφυγες.
«Με αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη δράση θα έχει άλλη ουσία και άλλο βάθος, δείχνοντας πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ιστορία τους», αναφέρει.
Άρχισε να μελετά το προσφυγικό, να παρακολουθεί τις εξελίξεις, να διαβάζει ιστορία, να συλλέγει και να διασταυρώνει στοιχεία. "Και όσο μελετούσα κατέληγα πως αυτό που σημαδεύει τη ζωή των προσφύγων και παίζει σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα ζωή τους είναι το σπίτι που χάνουνε. Οι άνθρωποι αυτοί, σε έρευνα που έγινε, όταν μιλούσαν για τον τόπο και την πατρίδα τους, ανέφεραν πρώτα το σπίτι τους!".
Συνάντησε ανθρώπους που όταν άρχιζαν να μιλάνε, το πρώτο που θυμούνταν ήταν το σπίτι που άφησαν πίσω. Τότε άλλαζε ο τόνος της φωνής τους, η συναισθηματική φόρτιση ήταν μεγάλη, θυμούνταν την αυλή τους, λεπτομέρειες από τη γειτονιά και τους ανθρώπους της, μυρωδιές, γεύσεις. "Έτσι κατάλαβα ότι όταν μιλάνε για πατρίδα, εννοούνε το σπίτι τους".
"Το μόνο που έχουν είναι το όνομά τους"
Το επόμενο στοιχείο μετά το σπίτι ήταν το όνομα. Και οι πρόσφυγες χωρίς πατρίδα που έφτασαν σε μια ξένη γη δεν είχαν τίποτα άλλο παρά τα ρούχα που φορούσαν. Οικογένειες χωρίστηκαν και χάθηκαν στη διαδρομή. Έτσι το μόνο που είχαν να πουν φτάνοντας κάπου ήταν το όνομά τους. Αυτό ήταν η ταυτότητά τους. "Το ίδιο γίνεται και σήμερα. Το μόνο που έχουν να καταθέσουν οι πρόσφυγες είναι ένα όνομα", διευκρινίζει, "αυτό προσδιορίζει τη ρίζα τους. Τους βοηθά να πατήσουν στα πόδια τους. Μπορεί να μην έχουν πατρίδα, αλλά έχουν όνομα
Έτσι πραγματοποιήθηκε η ιδέα των ονομάτων πάνω στον τοίχο. Μοιάζει σαν όλοι αυτοί που περιπλανώνται στον κόσμο να βρίσκουν μια βάση, μια εστία, μια ησυχία. Το όνομα είναι ιστορία, παράδοση, καταγωγή, πατρίδα.
Στην Ελευσίνα δεν έχουμε πρόσφυγες που έχουν φτάσει με τις τελευταίες καραβιές και σε όσους από αυτούς απευθυνθήκαμε για να γράψουν αρνήθηκαν φοβισμένοι".
Ιστορίες ξεριζωμού
Ο Βαγγέλης Γκίνης θυμάται τη συγκίνηση όλων όσοι ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα, προσήλθαν και με ένα πινέλο στο χέρι στάθηκαν μπροστά στον τοίχο γράφοντας ένα όνομα, οικογενειακό, συγγενικό.
"Από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ήταν η μητέρα της συζύγου μου, 55 ετών, ποντιακής καταγωγής, που έζησε σε τρεις διαφορετικές χώρες: Καζακστάν, Ελλάδα, Καναδάς. Απίστευτες ιστορίες επιβίωσης, το σκάψιμο στο χώμα και το σκέπασμα με αυτό για να προστατευθούν από το κρύο. Μια άλλη γυναίκα θυμήθηκε πως όταν η οικογένειά της έφτασε το '50 στην Ελευσίνα, μένοντας σε έναν συνοικισμό εκτός πόλης, στον πλίθινο τοίχο του μικρού σπιτιού που έμειναν, σκέφτηκαν να χαράξουν τα ονόματά τους. Για να μην ξεχαστούν. Μια γιαγιά μού ζήτησε να γράψω εγώ το όνομα της οικογένειάς της, γιατί, όπως μου είπε, δεν ήξερε γράμματα".
Για το έργο ο Β. Γκίνης συνεργάστηκε με τον Σύλλογο Μικρασιατών Ελευσίνας και τον φωτογράφο Γιάννη Κουσκούτη.
Μάνια Ζούση
