"Η αρχιτεκτονική ποιότητα κρίνεται από τον άνθρωπο και τον χρόνο" λέει ο Τάσης Παπαϊωάννου. Καταξιωμένος αρχιτέκτονας και πανεπιστημιακός δάσκαλος ο ίδιος, χτίζει, σχεδιάζει, ζωγραφίζει, διδάσκει αρχιτεκτονική σύνθεση στο ΕΜΠ, γράφει, στοχάζεται. Γυρίζει συνειδητά τις πλάτες στην κυρίαρχη αρχιτεκτονική αντίληψη, τη μόδα και το star system στο οποίο αυτή ευδαιμονεί. Όταν συνθέτει στο σχεδιαστήριό του, σίγουρα έχει κατά νου την ιδανική του πόλη, όπως και τον άνθρωπο που θα την κατοικήσει και τις ανάγκες του επίσης.
Όμως ποιος μπορεί να ξέρει τι ακριβώς συμβαίνει στο μυαλό ενός αρχιτέκτονα όταν αρχίζει να σχεδιάζει; Στο τελευταίο του βιβλίο "Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση" (εκδ. Ίνδικτος) αυτό ακριβώς διερευνά. Τον τρόπο με τον οποίο ένας αρχιτέκτονας σκέφτεται, συνθέτει και σχεδιάζει κατά τη διαδικασία της αρχιτεκτονικής μελέτης. Ωστόσο η κουβέντα μας δεν περιορίζεται αποκλειστικά σ' αυτή καθαυτή τη διανοητική πράξη. Με συνομιλητή άλλωστε τον Τάση Παπαϊωάννου πάντα υπάρχει χώρος στην κουβέντα για την πόλη και την αισθητική της, την κοινωνία, την καθεστηκυία τάξη, τον άστεγο και τον μετανάστη, τον δημόσιο χώρο και την αρχιτεκτονική ποιότητα.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Προσφάτως κυκλοφόρησε το βιβλίο σας "Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση". Πώς σκεφτόσαστε την αρχιτεκτονική, πως στοχάζεστε γύρω απ' αυτή ως καλλιτεχνική και επιστημονική λειτουργία εσείς οι αρχιτέκτονες;
Ο στόχος του βιβλίου ήταν να απαντήσει σ' αυτό ακριβώς το ερώτημα, δηλαδή στον τρόπο με τον οποίο ένας αρχιτέκτονας σκέφτεται, συνθέτει και σχεδιάζει κατά τη διαδικασία της αρχιτεκτονικής μελέτης. Ποιες είναι οι διαδρομές αυτής της σκέψης, αν ακολουθούν κάποια προδιαγεγραμμένη πορεία, αν υπάρχουν συνέχειες ή ασυνέχειες, αν είναι μία εξελικτική διαδικασία ή αν συμβαίνουν αναπάντεχες ανατροπές που τη δυναμιτίζουν. Απ' ό,τι αναφέρω και στο βιβλίο, αυτή είναι μία δυναμική απροσδιόριστη νοητική διεργασία, η οποία εν τέλει ακολουθεί τον τρόπο με τον οποίο ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί, αντιλαμβάνεται, κατανοεί και εν τέλει δημιουργεί. Προσπαθώ μ' άλλα λόγια να εξηγήσω ότι ο τρόπος σκέψης του αρχιτέκτονα δεν διαφέρει σε γενικές γραμμές από τον τρόπο που σκέφτονται οι υπόλοιποι καλλιτέχνες και επιστήμονες.
* Διαφοροποιείστε από τις κυρίαρχες απόψεις, καλλιτεχνικές και επιστημονικές, γύρω από το ζήτημα.
Είναι αλήθεια ότι τις προηγούμενες δεκαετίες η κυρίαρχη άποψη που επικρατούσε ήταν αφενός ο αυθαίρετος διαχωρισμός της τέχνης από την επιστήμη και αφετέρου ότι η διαδικασία της δημιουργίας ενός καλλιτέχνη ή αντίστοιχα ενός επιστήμονα ερμηνευόταν με μεταφυσικές προσεγγίσεις και δοξασίες. Αυτό που προσπαθώ να εξηγήσω αναφερόμενος και στις τελευταίες επιστημονικές έρευνες των νευροβιολόγων και γενικότερα των επιστημόνων του εγκεφάλου είναι ότι ο τρόπος σκέψης του καλλιτέχνη ή του επιστήμονα είναι ακριβώς ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο, γιατί αυτό εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις που έχει καθένας μας, το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει, την ιδεολογία, τις αξίες του.
* Πού διαφοροποιείται και πού συγκλίνει ο στοχασμός ενός αρχιτέκτονα με τη σκέψη ενός πολίτη και πού θα έπρεπε μια θεσμισμένη αρχή να συναντά την αρχιτεκτονική σκέψη;
Έχω την εντύπωση ότι στη βαθύτερη ουσία της η αρχιτεκτονική, ως βιωμένος χώρος και όχι ως αισθητικό αντικείμενο, εκλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο τόσο από τον αρχιτέκτονα όσο και από τους απλούς πολίτες. Από 'κεί και πέρα φυσικά υπάρχουν διαφοροποιήσεις λόγω της ιδιαίτερης παιδείας των αρχιτεκτόνων, αλλά και ανάλογα με τα πρότυπα που επικρατούν στην κοινωνία. Τα κυρίαρχα αυτά πρότυπα δεν σημαίνει ότι ταυτίζονται και με τις απόψεις ή τα οράματα που έχει κάθε αρχιτέκτονας για τον αρχιτεκτονικό χώρο, τα οποία -κατά τη γνώμη μου- δεν μπορεί να είναι άλλα από εκείνα που προτείνουν κάθε φορά έναν καλύτερο τρόπο ζωής.
Σε ό,τι αφορά τώρα την πολιτεία ή τους κρατικούς φορείς, είναι γεγονός ότι εδώ και αρκετές δεκαετίες έχουν αφήσει την αρχιτεκτονική -και όχι μόνον- στο περιθώριο, στην πλήρη απαξίωση, έξω εν τέλει από το πεδίο δράσης τους. Αντιθέτως θα έλεγα ότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις εκείνες όπου δημιουργούν και προβλήματα στην άσκηση του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα, αλλά επίσης και στα αρχιτεκτονικά πρότυπα που υιοθετούν, τα οποία κάθε άλλο παρά θα ονομάζαμε καλή και ποιοτική αρχιτεκτονική.
* Τι ορίζετε εσείς ως καλή αρχιτεκτονική;
Είναι μεγάλη κουβέντα. Μου φαίνεται όμως, ότι αυτός ο οποίος εν τέλει κρίνει την αρχιτεκτονική ποιότητα ενός έργου είναι αφ' ενός ο κάτοικος ο οποίος βιώνει καθημερινά τον χώρο και αφετέρου ο χρόνος ο οποίος κυλάει και είναι ο αλάνθαστος κριτής. Θέλω, δηλαδή, μ' άλλα λόγια να πω ότι η αρχιτεκτονική κρίνεται σε μεγάλο βάθος χρόνου και όταν πια το έργο θα μένει μόνο του, μακριά από τις μόδες που το συντροφεύουν στον καιρό του.
* Αυτό που βλέπουμε σήμερα γύρω μας, ας πούμε στην Αθήνα, αλλά και σε πολλές σύγχρονες μεγαλουπόλεις στον κόσμο, γιατί δείχνει τόσο αντιαισθητικό;
Η Αθήνα είναι πράγματι μια μεγαλούπολη, αλλά συγκρινόμενη με άλλες μεγα-πόλεις, δηλαδή τεράστιους αστικούς σχηματισμούς όπου συνωθούνται δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι, φαντάζει μικρή. Παρ' όλα αυτά, τα προβλήματα είναι ανάλογα και αυτό που αναφέρατε ως αντιαισθητική εικόνα των πόλεων είναι ακριβώς η χτισμένη έκφραση του τρόπου που ζούμε και συμπεριφερόμαστε ο ένας στον άλλο. Εγκατάλειψη από τη μια μεριά της υπαίθρου και από την άλλη συσσώρευση τεράστιου αριθμού ανθρώπων στα αστικά κέντρα, πολλοί από τους οποίους ζουν σε άθλιες συνθήκες και σε παραγκουπόλεις, μερικές φορές δίπλα σε πανάκριβους αστραφτερούς ουρανοξύστες μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, τονίζοντας έτσι τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες του καιρού μας. Άρα, λοιπόν, η αισθητική του χτισμένου περιβάλλοντος είναι εν τέλει το αποτέλεσμα του τρόπου ζωής των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, όπως άλλωστε πάντοτε συνέβαινε στο παρελθόν.
* Πόσο αθώοι είναι οι αρχιτέκτονες για την αντιαισθητική εικόνα των πόλεων; Τα τελευταία χρόνια η αρχιτεκτονική μοιάζει να αποτελεί περισσότερο ιδεολόγημα στο κεφάλι του αρχιτέκτονα παρά μια ανοιχτή συνομιλία με τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Και από την άλλη η χρήση της αρχιτεκτονικής από την κυρίαρχη αντίληψη στοχεύει όλο και περισσότερο στο μαζικό παρά στο συλλογικό.
Είναι αλήθεια ότι στο πλαίσιο αυτού του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου συστήματος η αρχιτεκτονική ή μάλλον αρκετοί αρχιτέκτονες έχουν ακολουθήσει και εκφράζουν τις επιταγές του. Ιδίως οι διεθνώς πασίγνωστοι σταρ - αρχιτέκτονες έχουν εγκαταλείψει τη διαχρονική ουσία της αρχιτεκτονικής, που είναι η στέγαση της ανθρώπινης ανάγκης, της αρχιτεκτονικής εκείνης, δηλαδή, που έχει ως κέντρο της τον άνθρωπο, προτείνοντας και σχεδιάζοντας όπου γης κτήρια που τα χαρακτηρίζει η μορφολογική ακροβασία, ο εντυπωσιασμός ενός καταναλωτικού κατά τα άλλα κοινού και όχι η εξυπηρέτηση της λειτουργίας που αυτά τα κτήρια οφείλουν να επιτελούν.
Μου φαίνεται αδιανόητο για τον αρχιτέκτονα, ο οποίος μελετά ένα κτήριο, να μην συνομιλεί και να μην συνεργάζεται, από την αρχή σχεδόν του σχεδιασμού μέχρι και το τέλος, με τους ανθρώπους που πρόκειται να το κατοικήσουν, να απέχουν δηλαδή από αυτό που έχει επικρατήσει ως όρος "συμμετοχικός σχεδιασμός". Θέλω όμως κατηγορηματικά να πω ότι η αρχιτεκτονική και οι αρχιτέκτονες έχουμε την ευθύνη για την εικόνα των πόλεων στο μέτρο που μας αναλογεί. Γιατί τόσο τα μεμονωμένα κτήρια όσο και η πόλη γενικότερα δεν εξαρτώνται μόνο από τους αρχιτέκτονες αλλά, κυρίως, από το σύνολο της κοινωνίας.
* Οι απλοί πολίτες θεωρείτε ότι σήμερα, αυτή την περίοδο βαθιάς κρίσης, ασχολούνται καθόλου μ' αυτά τα ζητήματα αισθητικής;
Μου φαίνεται ότι ακριβώς σ' αυτές τις συνθήκες κρίσης, η οποία σημειωτέον δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά γενικότερα πολιτισμική και πολιτική, οδηγεί αρκετούς συμπολίτες μας να βρίσκονται μεταξύ τους αλληλέγγυοι στον δρόμο, στη γειτονιά, και να διεκδικούν καλύτερους όρους ζωής. Ένα πάρκο, ένα μικρό πλάτωμα που τείνει κι αυτό να χτιστεί, η διάσωση ενός σημαντικού ιστορικού κτίσματος είναι οι λόγοι αυτών των αυθόρμητων κινητοποιήσεων. Άρα λοιπόν υπάρχουν σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας, αλλά και άλλων πόλεων, σημαντικά κινήματα πολιτών που διεκδικούν το αυτονόητο δικαίωμά τους να έχουν λόγο για το παρόν και το μέλλον της πόλης τους. Πώς να μιλήσεις για την αισθητική όταν την ίδια στιγμή πολλοί συμπολίτες μας, έχοντας ξεπεράσει προ πολλού τα όρια της φτώχειας, μένουν άστεγοι, απροστάτευτοι και μόνοι, ζητώντας μόνο μία κόγχη όπου μπορούν να κοιμηθούν το βράδυ;
* Η αρχιτεκτονική είναι ακριβή υπόθεση; Πώς μπορεί να συναντηθεί μ' αυτούς τους απροστάτευτους;
Η αρχιτεκτονική και κάθε νέα κατασκευή πράγματι κοστίζει πολύ. Όμως η μέριμνα για τους συνανθρώπους μας που αντιμετωπίζουν προβλήματα επιβίωσης είναι -ή θα όφειλε να είναι- αποκλειστική ευθύνη κάθε δημοκρατικής κοινωνίας. Με αυτή την έννοια σταθμοί και ξενώνες αστέγων, μεταναστών ή άλλων ομάδων πρέπει να υλοποιούνται από τους αρμόδιους κρατικούς φορείς. Στη σχολή μας στο ΕΜΠ δεν είναι λίγα εκείνα τα μαθήματα και οι διπλωματικές των τελειοφοίτων σπουδαστών μας που προτείνουν λύσεις σε σχέση με τα παραπάνω ζητήματα που συζητούμε. Μια καλή και οικονομική λύση είναι να χρησιμοποιηθούν, αφού γίνουν οι απαραίτητες επισκευές, τα εγκαταλελειμμένα κτήρια που τόσα πολλά υπάρχουν διάσπαρτα στην πόλη προκειμένου να διατεθούν για τη στέγαση των ευπαθών κοινωνικών ομάδων.
* Ένα μεγάλο ζήτημα που έχει φέρει στο επίκεντρο, μεταξύ όλων των άλλων, η σημερινή πολύπλευρη κρίση είναι η έννοια του δημόσιου χώρου. Από τις πλατείες της συλλογικής έκφρασης μέχρι τον ιδιωτικό χώρο της οικίας πώς πρέπει να διανύεται αυτή η διαδρομή;
Είναι αλήθεια ότι ο κάτοικος αυτής της πόλης σπρώχνεται, ολοένα και περισσότερο, να κλειστεί μέσα στον ιδιωτικό του χώρο, απομακρυνόμενος από το γίγνεσθαι της πόλης. Σε αυτό συνηγορούν πάρα πολλοί λόγοι. Ένας όμως που κατά τη γνώμη μου είναι σημαντικός είναι η αντίληψη του νεοφιλελεύθερου οικονομικού συστήματος που τείνει να εδραιωθεί παγκοσμίως, το οποίο σπρώχνει τον άνθρωπο στην απόλυτη ιδιώτευση, στο εγώ και όχι στο εμείς.
Οι νεοέλληνες τα τελευταία χρόνια έχουμε εγκαταλείψει τον δημόσιο χώρο της πόλης κλεισμένοι μέσα στα διαμερίσματα - κουτιά μας, μπροστά από ένα άλλο γυάλινο κουτί, της τηλεόρασης, που αποτελεί το πιο σημαντικό παράθυρο απ' όπου βλέπουμε τη ζωή. Δεν περπατάμε πια στους δρόμους, δεν καθόμαστε στις πλατείες, δεν δροσιζόμαστε στα πάρκα, αφού αυτό που έχει εγκαθιδρυθεί και ηγεμονεύει πλέον στις ζωές μας είναι ο φόβος. Αντιθέτως εκείνοι που έχουν ζωογονήσει τους υπαίθριους δημόσιους χώρους είναι οι οικονομικοί μετανάστες, οι οποίοι μας θυμίζουν πως κάποτε ζούσαμε και εμείς ελεύθεροι μέσα στην πόλη.
* Θεωρείτε ότι στις μέρες μας ονειρευόμαστε τις πόλεις, τους δημόσιους χώρους στους οποίους ζούμε;
Αλίμονο αν οι πολίτες δεν ονειρεύονται μια καλύτερη πόλη. Αυτό όμως προϋποθέτει, εκτός από το όνειρο, και τη συμμετοχή τους, κι αυτό είναι που τους κάνει ενεργούς πολίτες, με ρόλο και λόγο στις πόλεις τους.
* Εσείς πώς ονειρεύεστε την πόλη, που θέλετε να ζείτε;
Μου φαίνεται πως ο αρχιτέκτονας, όταν σχεδιάζει ένα νέο κτήριο, δεν μπορεί παρά να έχει στο μυαλό του, εκτός από το περιβάλλον της πόλης μέσα στο οποίο πρόκειται να χτίσει, και ένα όραμα για την ιδανική πόλη στην οποία προσβλέπει. Αυτό σημαίνει ότι κάθε φορά το κτήριο έρχεται να ακουμπήσει δίπλα σ' αυτά που προϋπήρχαν, αλλά και σε αυτά που πρόκειται να χτιστούν στο μέλλον. Μ' άλλα λόγια το κτήριο έχει σχέση τόσο με το παρελθόν όσο και με το μέλλον ή, όπως έλεγε ο Οκτάβιο Πας, "στο παρόν, εκεί όπου επιτέλους συναντιέται το παρελθόν με το μέλλον".
