Γεννημένος στο Κάιρο το 1931, εγκατεστημένος στο Παρίσι από το 1955, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης κατέχει σημαντική θέση στη διεθνή αβανγκάρντ. Στο έργο του, επηρεασμένο από την έκρηξη της σημειωτικής στη δεκαετία του 1960, χρησιμοποιεί σύμβολα και από τις τρεις κουλτούρες τις οποίες μοιράζεται: την αιγυπτιακή, την ελληνική και τη γαλλική. Το ερχόμενο Σάββατο, στην γκαλερί Citronne, στον Πόρο, εγκαινιάζεται η έκθεσή του No Way Out, συνέχεια αυτής που είχε παρουσιάσει τον χειμώνα στην έδρα του ΟΟΣΑ, με 20 εικαστικά «αδιέξοδα - σχόλια», που απορρέουν από τη σύγχρονη κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Λίγο πριν ξεκινήσει για τον Πόρο, συζητήσαμε μαζί του για τη σύγχρονη Ελλάδα, αλλά και την Ευρώπη που απεικονίζει στους χάρτες που εκθέτει...
Συνέντευξη στον Σπύρο Κακουριώτη
Συναντηθήκαμε στο ατελιέ του, ένα ισόγειο διαμέρισμα στην Καισαριανή. Ξεκινήσαμε τη συζήτηση, λόγω της ημέρας, με την ερώτηση πού τον βρήκε η είδηση της κατάρρευσης της χούντας.
«Ήμουν στο Παρίσι τότε», λέει. Θυμάται πως, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, δεν είχε ιδιαίτερες ενοχλήσεις, μολονότι είχε κάνει δύο εκθέσεις με «ανατρεπτικό χαρακτήρα», στο Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας το 1971, «ένα ‘περιβάλλον' με κώνους και καπνούς, που ήθελα να το βγάλω έξω στον δρόμο», και μία ακόμη, το 1973, στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, όπου παρουσίασε τον «Τάφο της Δημοκρατίας», έργο το οποίο έφερε κομμάτι - κομμάτι και το συναρμολόγησε επιτόπου.
«Μόνο μια φορά που με είχε καλέσει σε γεύμα ο Πολωνός πρέσβης στην Αθήνα, εξαιτίας μιας έκθεσης που έκανα στην Πολωνία, με ειδοποίησε πως με παρακολουθούσε η Ασφάλεια...»
Χωρίς να προκαλέσω την ερώτηση, συνεχίζει, συσχετίζοντας το τότε με το τώρα: «Θα σας αφηγηθώ μια ιστορία, είναι συμβολική: Στο Παρίσι, σε ένα νοσοκομείο όπου νοσηλεύτηκα, είχα γνωρίσει έναν Γάλλο λεγεωνάριο. Είχε μείνει ανάπηρος από το Ντιεν Μπιεν Φου, τον πόλεμο της Ινδοκίνας. Αργότερα ξανασυναντηθήκαμε στην πόλη και του ζήτησα να μου μιλήσει για την περίφημη εκείνη μάχη. 'Τότε', μου είπε, 'ο εχθρός ήταν απέναντι κι εμείς ήμασταν ένα. Όμως εδώ, στην πόλη, τα έχω χαμένα, δεν ξέρω ποιος είναι ο εχθρός'. Κάπως έτσι αισθάνομαι κι εγώ σήμερα...»
«Θύμωσα πολύ...»
Σχολιάζοντας την ελληνική πραγματικότητα γύρω του, μιλάει με θυμό... «Ναι, θύμωσα πολύ κι ο θυμός δεν έχει φύγει, ακόμα και σήμερα. Πολλοί μου λένε πως είναι δημιουργικός. Ενδεχομένως...» και συνεχίζει: «Για να υπάρξει κάτι διαφορετικό, πρέπει πρώτα να καθαρίσεις το πεδίο εκείνο που είναι αρρωστημένο. Δεν πιστεύω στον συμβιβασμό. Νομίζετε ότι είμαι ακραίος; Αν τοποθετήσετε ένα αρρωστημένο μόριο ανάμεσα σε υγιή κύτταρα, θα μολυνθούν όλα. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, πώς είναι δυνατόν τα δύο κόμματα, τα οποία έφεραν τη χώρα σε αυτήν την κρίση, να διοικούν αυτή τη στιγμή».
Κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας επισημαίνει συχνά πως μέσα από το έργο του τον ενδιαφέρει το πολιτικοκοινωνικό και οικονομικό σύστημα, γι' αυτό μοιάζει σαν να μιλάει περισσότερο πολιτικά. «Όμως προέρχονται από προσωπικές εμπειρίες. Έχω ζήσει πολλές επαναστάσεις, και στην Αίγυπτο, και στη Γαλλία», λέει, θυμίζοντας πως στη διάρκεια του Μάη του '68, μαζί με άλλους εικαστικούς, δημιουργούσε αφίσες «κάπως πιο καλλιτεχνικές από εκείνες των φοιτητών».
Την εποχή που έφυγε από την Αίγυπτο και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι για σπουδές, «άπορος», όπως λέει, «τα έβγαλα πέρα μόνος. Το πώς επέζησα είναι ένα θαύμα, αν και δεν πιστεύω στα θαύματα... Κανένας δεν με βοήθησε. Μόνο η θέλησή μου να πω όσα έχω να πω, μέσω της γλώσσας που κατέχω, της ζωγραφικής. Γι' αυτό για μένα η ζωγραφική είναι πολύ μακριά από το εμπόριο και τη διακόσμηση. Δεν διανοούμαι ότι κάποιος που έχει ταλέντο μπορεί να καταλήξει να ζωγραφίζει για τα σαλόνια».
«Μέσα από την τέχνη μιλώ και για την πολιτική» τονίζει. Βιάζεται όμως να συμπληρώσει πως υπάρχει ένα στοιχείο που τον διαφοροποιεί από έναν δημοσιογράφο, η υπέρβαση που πραγματοποιείται μέσω της τέχνης. «Αν δεν υπάρχει, τότε δεν είμαι καλλιτέχνης». Εξηγεί πως δεν τον ενδιαφέρουν έργα με άμεσο πολιτικό χαρακτήρα: «Εγώ ζητώ να ανέβει το επίπεδο των ανθρώπων, όχι να κατεβάσω το δικό μου, όπως οι έμποροι, που κάνουν ‘αυτά που θέλει ο κόσμος'. Αυτό είναι υποτίμηση...»
Η «νέα Συνθήκη των Βερσαλλιών»
Ανάμεσα στα έργα που θα παρουσιαστούν στην έκθεση στην γκαλερί Citronne, στον Πόρο, κεντρική θέση κατέχει η σειρά με τους χάρτες, κυρίως της Ευρώπης, που δίνουν και τον τίτλο της: No Way Out...
Είναι αδιέξοδη η σημερινή κατάσταση της Ευρώπης; «Εγώ τοποθετήθηκα εναντίον της Συνθήκης του Μάαστριχτ» λέει. «Φοβάμαι ότι θα αποδειχθεί μια καινούργια Συνθήκη των Βερσαλλιών, η οποία γέννησε τον ναζισμό και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο». Σε ένα έργο η Ευρώπη που σχεδιάζει χαρακτηρίζεται «πανέρι με καβούρια», μια έκφραση που στη Γαλλία χρησιμοποιούνταν για να χαρακτηριστούν τα Βαλκάνια... «Είναι το συνονθύλευμα των 28 κρατών. Αυτός είναι ο καινούργιος χάρτης της Ευρώπης» λέει και εξηγεί τον τρόπο που δημιούργησε το έργο: «Παίρνω μία πληροφορία. Αν βάλω επάνω της μία ίδια, τότε χάθηκε, έγινε θόρυβος, η εικόνα μαυρίζει, γίνεται σαν την ελληνική τηλεόραση, που μιλούν όλοι μαζί. Η πολλαπλότητα οδηγεί στην εξαφάνιση της πληροφορίας και το μαύρο, στο οποίο καταλήγει, είναι ένας θάνατος. Όμως ο θάνατος αυτός δημιουργεί αισθητική...»
«Δεν είστε αισιόδοξος, λοιπόν», παρατηρώ. Μου αφηγείται την αντίδραση που είχε επισκεπτόμενος την έκθεση για τον Μέγα Αλέξανδρο στο Λούβρο, πριν από μερικά χρόνια. Ίσως και λόγω καταγωγής, είναι μια ιστορική προσωπικότητα που θαυμάζει. «Όμως μετά συνειδητοποίησα πως αυτός που του προσέφερε την υποδομή, την παιδεία πάνω στην οποία στηρίχθηκε, ήταν ο πατέρας του, ο Φίλιππος», καταλήγει. «Εμείς τι υποδομή έχουμε; Πώς θέλεις λοιπόν να είμαι αισιόδοξος;»
«Λεφτά για την Παιδεία και την Υγεία»
«Κακώς φτιάχνεται το καινούργιο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Θα έπρεπε όλα αυτά τα λεφτά να πάνε σε δύο τομείς: στην Υγεία και στην Παιδεία. Δεν χρειαζόμαστε επιδείξεις τη στιγμή που η Ελλάδα πάσχει και στα δύο...» Ένα μουσείο δεν είναι κι αυτό κομμάτι της παιδείας; «Η τέχνη έχει αξία τη στιγμή που γίνεται. Μετά τη βάζεις στο μουσείο και τη θάβεις. Το μουσείο είναι ένας τάφος, ένα σύμβολο εξουσίας. Σαφώς είναι μέρος της Παιδείας, όμως η Παιδεία αρχίζει από την οικογένεια, το σχολείο και το πανεπιστήμιο. Όταν αυτά πάσχουν, για ποιο λόγο να σκορπούν χρήματα σε μια επίδειξη; Το ίδιο έγινε και στους Ολυμπιακούς Αγώνες και να πού καταντήσαμε. Γι' αυτό: Παιδεία πρώτα».
info
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΞΕΝΑΚΗΣ. No Way Out. Εικαστικές καταγραφές: Χάρτες και Κώδικες. Γκαλερί Citronne, Πόρος. Διάρκεια: 2/8 - 15/9. Εγκαίνια: Σάββατο 2 Αυγούστου, 8.30 μ.μ.
