Της Φωτεινής Βάκη*
Η ανάδειξη της αιτιώδους σχέσης μεταξύ του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής επανάστασης θα συνιστούσε μάλλον κοινοτοπία. Φαίνεται ότι ο πρώτος, ευαγγελιζόμενος όχι μόνο μια πνευματική μεταρρύθμιση, αλλά και την κοινωνική απελευθέρωση αποτέλεσε τον ιδεολογικό καταλύτη της τελευταίας. Στο συλλογικό φαντασιακό του 18ου αιώνα η επανάσταση γίνεται το όχημα μετάβασης της φιλοσοφίας από την έννοια στην πράξη. Η ενθουσιώδης υποδοχή της Γαλλικής επανάστασης απανταχού είναι συνώνυμη με ομολογία πίστεως στις ιδέες του Διαφωτισμού.
Δεδομένων των δομικών διαφορών ανάμεσα στη Γαλλική και την Ελληνική επανάσταση θα μπορούσε να υποστηριχθεί, άραγε, ότι ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός υπήρξε τόσο η θεωρητική θρυαλλίδα της έκρηξης του 1821 όσο και το πλαίσιο αρχών επί τη βάσει των οποίων θεσμοθετήθηκε η μετεπαναστατική τάξη πραγμάτων; Και, αν όντως ισχύει ο παραπάνω ισχυρισμός, ποιός ο ρόλος του εν πολλοίς παραγνωρισμένου και συρρικνωμένου σε στενά τοπικά όρια Ελληνικού Διαφωτισμού;
Οι διαφορές μεταξύ Γαλλικής και Ελληνικής επανάστασης είναι περισσότερο από εμφανείς. Αν η Γαλλική λαμβάνει χώρα εντός πλαισίου πεφωτισμένης απολυταρχίας με διαμορφωμένο συγκεντρωτικό κράτος, η Ελληνική πραγματοποιήθηκε στα όρια μιας αχανούς, πολυεθνικής, θεοκρατικής αυτοκρατορίας. Και, αν ο εχθρός των Γάλλων επαναστατών είναι εσωτερικός, ο εχθρός των Ελλήνων είναι ο αλλόγλωσσος και αλλόθρησκος κατακτητής. Το αίτημα, επομένως, της ελευθερίας ταυτιζόταν με την απελευθέρωση από τον ζυγό του κατακτητή και την δημιουργία ανεξάρτητου κράτους.
Στην Ελλάδα, ωστόσο, ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα έχει αρχίσει να «μυρίζει Ευρώπη» για να ιδιοποιηθούμε τη φράση του Κοραή. Οι σχέσεις με την Δύση πυκνώνουν κυρίως μέσω της γλωσσομάθειας και των μεταφράσεων. Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης προτιμούν τους Γάλλους οικοδιδασκάλους, ενώ ο Βολταίρος, έργα του οποίου μεταφράζει ήδη από το 1766 ο Βούλγαρης, γίνεται το σύμβολο του αγώνα των καταπιεσμένων, ο εχθρός του Σουλτάνου και ο σταθερός σύμμαχος των Ελλήνων.
Εντούτοις τον καθοριστικό ρόλο στην διάδοση των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού θα διαδραματίσουν οι λόγιοι οι οποίοι αποτελούν τους ιμάντες μεταβίβασης των διαφωτιστικών ιδεών με σκοπό την καλλιέργεια συνείδησης για ελευθερία. Σύμφωνα με τον Κ.Θ. Δημαρά, οι λόγιοι «ανεξαρτητοποιούνται ως ένα βαθμό από την Εκκλησία: ενώ πριν η στρατολόγησή τους γίνεται με συντριπτική πλειοψηφία ανάμεσα στους κληρικούς, στα χρόνια του Διαφωτισμού ολοένα και περισσότερο έχουν προέλευση κοσμική».1 Πρόκειται εν πολλοίς για τον τύπο του λόγιου εμπόρου που ασχολείται με θέματα παιδείας και χρηματοδοτεί τις σπουδές στην Ευρώπη, την έκδοση των βιβλίων και των περιοδικών, αλλά και την ίδρυση σχολείων.2 Η άνθιση των νέων ιδεών, τέλος, συνεπικουρείται τόσο από τη διεθνή οικονομική συγκυρία ενίσχυσης του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο από τα μέσα του 18ου αιώνα όσο και από την απόφαση της Μεγάλης Αικατερίνης να δημιουργήσει νέες πόλεις στη Ρωσία. Αναδύονται δύο νέες κοινωνικές ομάδες, αυτή των καραβοκυραίων, που μετεξελίσσονται σε ισχυρή ομάδα κεφαλαιούχων πλοιοκτητών, και αυτή των εμπόρων, που συναλλάσσονται με τις διεθνείς αγορές. Οι δύο ομάδες συνιστούν ενσαρκώσεις της χειραφετημένης νεωτερικής υποκειμενικότητας, έστω κι αν την ελευθερία την ερμηνεύουν μονομερώς ως την οικονομική ελευθερία του συναλλάσσεσθαι εντός του πεδίου της ευρωπαϊκής αγοράς.3 Ακόμη όμως και τούτη η ερμηνεία της ελευθερίας ως ανταλλαγής εμπορευμάτων επιτάσσει την υπέρβαση των προαστικών δομών της οθωμανικής δεσποτείας και τη θέσπιση αστικού κράτους ως πολιτειακού σύστοιχου της αναδυόμενης αγοράς.
Οι αντιδράσεις, ωστόσο, κατά των ευρωπαϊκών φώτων δεν θα αργήσουν να έρθουν. Ο διευθυντής της Πατριαρχικής Ακαδημίας, Σέργιος Μακραίος, εκδίδει το 1797 το «Τρόπαιον εκ της ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου»,4 ενώ, μόλις ένα χρόνο αργότερα, το 1798, η εγκύκλιος του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως καταδίκαζε την Νέα Πολιτική Διοίκηση του Ρήγα Φεραίου. Άλλωστε ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ ενισχύει το «πιστόν ραγιαδιλίκι», διότι «πας ο αντιτασσόμενος τη εξουσία, τη του θεού διαταγή αντέστηκεν»,5 ενώ ο Αθ. Πάριος υποστηρίζει ότι η οθωμανική κυριαρχία στάλθηκε από τη θεία Πρόνοια για να παιδεύσει το γένος. Συνεπώς, ο αγώνας για ελευθερία κρίνεται ως αποστασία από τις βουλές της θείας Πρόνοιας. Τέλος, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης επανειλημμένως καταδικάζει το Βολταίρο. Το 1793 ο Βολταίρος εγκαλείται για τις «παρδαλοποικίλους ιδέας», τις υπαίτιες για την Γαλλική επανάσταση, ενώ την ίδια χρονιά διαβάζουμε ότι ο «παμπόνηρος και μισάνθρωπος Δαίμων ηύρεν εις τους παρόντας αιώνας όργανα παντελούς ασεβείας και αθεΐας, τους Βολταίρους».
Το ερώτημα, ωστόσο, εκκρεμεί: ποιος ο ρόλος του Ελληνικού διαφωτισμού ως όρου γένεσης της επαναστατικής συνείδησης των Ελλήνων; Ο Ελληνικός διαφωτισμός δεν γέννησε πρωτότυπες ιδέες, αλλά διαπλάστηκε από εισαγόμενα υλικά «όσο κι αν η καθαρότητα, η δοσολογία ή η μίξη τους καθορίστηκε από επιχώριες συνθήκες».6 «Ο ελληνικός κόσμος», γράφει ο Δημαράς, «δέχεται την επίδραση του δυτικού Διαφωτισμού απαράσκευος, χωρίς, δηλαδή, να έχει γνωρίσει την προπόνηση της ευρωπαϊκής Αναγέννησης, και ενώ συνάμα βρίσκεται υπό δουλεία σε ασιάτη κυρίαρχο».7 Επιπλέον, βασική πρόθεση των Ελλήνων διαφωτιστών δεν ήταν η πρωτότυπη συμβολή στην έρευνα, αλλά η εθνοφωτιστική προσφορά μέσω των μεταφράσεων ή της εισαγωγής ιδεών που μέχρι τότε ήταν άγνωστες ή διωκόμενες στον ελληνόφωνο κόσμο.
Για να συλληφθεί, όμως, πληρέστερα η παραπάνω ερμηνεία του ελληνικού διαφωτισμού ως οικειοποίησης, αντανάκλασης ή μετοχέτευσης των ομόλογων ευρωπαϊκών ρευμάτων, θα ήταν σκόπιμη η αναφορά στους τρεις καταστατικούς όρους του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού που διεισδύουν στον ελληνόφωνο χώρο και μεθερμηνεύονται με τις διόπτρες της ιδιαιτερότητας του τελευταίου. Πρόκειται, πρώτον, για τον αναπροσανατολισμό της φιλοσοφίας στη φύση και τον άνθρωπο, δεύτερον, την προτεραιότητα στα ηθικοπρακτικά προβλήματα έναντι της παραδοσιακής μεταφυσικής και τρίτον, την ταύτιση της φιλοσοφίας με τον κριτικό λόγο ως την έσχατη βαθμίδα δικαιοδοσίας σε όλες τις εκφάνσεις του βίου.8 Για λόγους οικονομίας χώρου, θα αναφερθώ στον τελευταίο, ήτοι, στα πολιτικά συμφραζόμενα της ταύτισης της φιλοσοφίας με τον κριτικό Λόγο. Η φιλοσοφία χειραφετείται από τα δεσμά της αυθεντίας και αποδέχεται ως ορθό μονάχα ό,τι αντέχει στον εξαντλητικό έλεγχο της έλλογης κριτικής. Η αξίωση του ανθρώπινου λόγου να διαπλάσει όλες τις εκφάνσεις του ανθρώπινου βίου δεν αφήνει στο απυρόβλητο τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας. Η τελευταία δεν νοείται πλέον «ελέω Θεού» ή «κληρονομικώ δικαίω» και νομιμοποιητικό της έρεισμα δεν είναι η παράδοση, αλλά το συμβόλαιο και οι αρχές του φυσικού δικαίου. Τα πρώτα τρία επαναστατικά συντάγματα (της Επιδαύρου, του Άστρους και της Τροιζήνας) συνιστούν απόπειρα μετουσίωσης του φυσικού δικαίου σε θετικό και θέτουν στο επίκεντρο την κατεξοχήν νεωτερική έννοια των πολιτικών δικαιωμάτων.
Όλο το δημοκρατικό δυναμικό των συνταγμάτων αποκρυσταλλώνεται στο περίφημο άρθρο 5 του Συντάγματος της Τροιζήνας, το οποίο ορίζει το εξής: «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού». Εν προκειμένω, το έθνος εξισώνεται με τον κυρίαρχο λαό που υποτάσσεται στους νόμους που ο ίδιος θεσπίζει. Είναι την ίδια στιγμή το υποκείμενο και ο παραλήπτης του θετικού δικαίου. Το έθνος δεν υπάρχει ούτε πριν ούτε και ανεξάρτητα από τη δημοκρατική διαδικασία που το φέρνει στον κόσμο, η οποία δεν είναι άλλη από αυτή που γεννά την ιδιότητα του πολίτη.
Ήδη από το 1797, ο Ρήγας στην Νέα Πολιτική Διοίκηση ορίζει ως πολίτη αυτόν που ανεξαρτήτως θρησκείας και γλώσσας «η διοίκησις στοχάζεται πώς είναι άξιος κάτοικος της πατρίδος».
Όταν ο Ρουσσώ, στο Κοινωνικό Συμβόλαιο θέτοντας την ελευθερία ως μοναδικό νομιμοποιητικό έρεισμα της συγκρότησης πολιτικής εξουσίας έγραφε «να αποφασίζεις ότι ο γιος ενός δούλου γεννιέται δούλος είναι σαν να αποφασίζεις ότι δεν γεννιέται άνθρωπος», δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι εξήντα χρόνια αργότερα οι Έλληνες επαναστάτες θα έγραφαν στα λάβαρά τους «Ελευθερία ή Θάνατος».
Αν οι επέτειοι λειτουργούν ως οχληρή υπόμνηση αθετημένων υποσχέσεων, αν υπάρχει ένα μήνυμα του 1821 στη σημερινή Ευρώπη που κλίνει επ’ ακροδεξιά και βυθίζεται στο σκοτάδι, αυτό είναι το «Ελευθερία ή Θάνατος». Τουτέστιν, ο άνθρωπος αξίζει το όνομά του μόνο ως πολίτης. Η ζωή δεν ορίζεται ως το βιολογικό γεγονός της ύπαρξης, αλλά ως πολιτική ελευθερία. Βίος χωρίς πολιτικά δικαιώματα είναι βίος αβίωτος. Ζωή χωρίς ελευθερία ισοδυναμεί με θάνατο.
* Πανεπιστημιακός και βουλεύτρια Κέρκυρας με τον ΣΥΡΙΖΑ
1 Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα, Ερμής, 1977, σ. 27-28.
2 Φίλιππος Ηλιού, «Βιβλία με συνδρομητές. 1. Τα χρόνια του διαφωτισμού (1794-1821)». Ο Ερανιστής, τ. 12 (1975), σς. 101-179, του ίδιου, «Βιβλία με συνδρομητές (1794-1821). Νέα στοιχεία». Ο Ερανιστής, τ. 16 (1980), σς. 285-295.
3 ΠΙζάνιας, ο.π., σς. 32-35.
4 Δημαράς, ο.π., σ. 9.
5Στο ίδιο, σ. 363.
6 Κονδύλης, ο.π., σ. 9.
7 Δημαράς, ο.π., σ. 2.
8 Κονδύλης, ο.π., σ. 17-19.
