Στις 14 Φεβρουαρίου του 1961 -μεσούσης της «αποσταλινοποίησης» στη Σοβιετική Ένωση- δύο πράκτορες της Κα-Γκε-Μπε μπήκαν στο σπίτι του δημοσιογράφου, συγγραφέα και επί τιμή αντισυνταγματάρχη Βασίλι Σεμιόνοβιτς Γκρόσμαν και κατέσχεσαν το χειρόγραφο και το μοναδικό δακτυλογραφημένο αντίγραφο ενός έργου, το οποίο ο Μιχαήλ Σουσλόφ, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής του Κόμματος και υπεύθυνος ιδεολογικών ζητημάτων, χαρακτήρισε «μία από τις τόσες ατομικές βόμβες» που σημάδευαν την ΕΣΣΔ· ένα βιβλίο που έθετε «σε δημόσιο διάλογο την αναγκαιότητα ύπαρξης της Σοβιετικής Ένωσης», αν και ο αρχικομισάριος παραδεχόταν πως δεν το είχε διαβάσει. Επρόκειτο για το αριστουργηματικό μυθιστόρημα του Γκρόσμαν "Ζωή και Πεπρωμένο", έργο που με φόντο τη Μάχη του Στάλινγκραντ αποτελούσε μια τεράστια τοιχογραφία του 20ού αιώνα. Τρία χρόνια αργότερα, ο συγγραφέας θα πέθαινε από καρκίνο του στομάχου και το έργο θα παρέμενε ανέκδοτο - όχι βέβαια για τριακόσια χρόνια, όπως θεωρούσε «σωστό» ο Σουσλόφ.
Ο Γκρόσμαν δεν ανήκε με κανέναν τρόπο στην τάξη των «αντιφρονούντων». Ήρωας του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου ήταν, συγγραφέας εκτιμώμενος από το Κόμμα. Η ρεαλιστική γραφή του -εξαιρουμένων των εκτενών χωρίων με φιλοσοφική διάθεση, τα οποία ωστόσο δεν παραβίαζαν ανοιχτά την καθεστωτική ιδεολογία- βρισκόταν εντός των ορίων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Εξάλλου, ο ίδιος -καταγόμενος από οικογένεια Εβραίων Μενσεβίκων- δεν εγκατέλειψε ποτέ το όραμα μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Ωστόσο το συγκεκριμένο έργο, το "Ζωή και Πεπρωμένο", έθετε ζητήματα τα οποία η μεταπολεμική Σοβιετική Ένωση είχε σπεύσει να κρύψει κάτω από το χαλί του Ψυχρού Πολέμου.
Ο Γκρόσμαν είχε καταφέρει να συλλάβει την ουσία της τραγωδίας του 20ού αιώνα με τη ματιά των μεγάλων Ρώσων κλασικών: να ακούς και να βλέπεις με προσήνεια την ψυχή του άλλου, πίσω από τα λόγια και τις πράξεις του. Είχε βρει την οπτική γωνία από την οποία η ανθρώπινη ζωή φανερώνει την πραγματική της διάσταση: η διαρκής προσπάθεια δύστυχων πλασμάτων να ξεφύγουν από κάθε εξουσία, από κάθε δύναμη (του καλού ή του κακού), από κάθε ιδεολογία.
Από τη στιγμή που ο Γκρόσμαν τοποθέτησε την υπόθεση της ανθρώπινης ύπαρξης στην πραγματική της βάση, μπόρεσε να κατανοήσει το γεγονός πως η Ιστορία και η βία της δεν προέρχονται από τη δίψα για πλούτο και εξουσία, αλλά από τον φόβο της φτώχειας και της δουλείας. Ακόμα και ένας εγκληματίας, όπως ο Χίτλερ, αυτό τον φόβο αντιμετώπιζε.
Μπορεί αυτή η στάση να δείχνει έτοιμη να απενοχοποιήσει τους πάντες, αλλά δεν είναι καθόλου έτσι. Ο Γκρόσμαν περιγράφει τον ηρωισμό των Ρώσων στρατιωτών με τους ίδιους όρους που περιγράφει τη μικροψυχία των Γερμανών στρατιωτών - και το αντίστροφο. Γιατί ξέρει πως ο ηρωισμός των μεν τρέφει τη μικροψυχία των δε. Πρόκειται για πλάσματα με δύο πόλους: ο ένας αγγελικός και ο άλλος σατανικός. Απλώς με τον άνθρωπο συμβαίνει το αντίθετο από αυτό που συμβαίνει με τις δυνάμεις της φύσης: τα ομώνυμα απωθούνται και τα ετερώνυμα έλκονται.
Παρακολουθώντας στο μυθιστόρημά του τη ζωή των φυσικών επιστημόνων, των μαχόμενων στρατιωτών στο Στάλινγκραντ, αλλά και των ανδρών των μυστικών υπηρεσιών, φτάνει στο συμπέρασμα πως η επιστήμη, η κοινωνία και η εξουσία χορεύουν όλες τον ίδιο χορό. Στην ίδια κόλαση όλοι!
Από τα γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης στα σοβιετικά στρατόπεδα εργασίας και από τα φλεγόμενα ερείπια του Στάλινγκραντ στα ανακριτικά γραφεία της μεταπολεμικής Μόσχας, ανάμεσα σε συγκλονιστικές περιγραφές μαχών, τρυφερές ερωτικές σκηνές, απελπισμένες προσπάθειες επιβίωσης και μάταιες ελπίδες σωτηρίας, προσπάθησε να βρει την απάντηση στο πιο απλό -και αιώνιο- ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι σκλαβώνουν, εξευτελίζουν, αφανίζουν τους ανθρώπους, αφού έχουν όλοι την ίδια δίψα για ελευθερία και ευτυχία;
Αυτό το ερώτημα, φυσικά, φοβόταν η κατά τα άλλα «αντισταλινική» ηγεσία του Κόμματος. Και αυτό το ερώτημα ήταν κάπως βαρύ για το στομάχι της αντικομμουνιστικής φιλολογίας στη Δύση. Γιατί δεν ήταν μια ακόμα «καταγγελία» του «κόκκινου» ολοκληρωτισμού. Ο Γκρόσμαν κινιόταν στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής ή υπαρξιστικής τάσης, που αναπτύχθηκε στις σοσιαλιστικές χώρες μετά το 1960. Αλλά ήταν πρωτοπόρος. Είδε τις δυνάμεις που θα αμφισβητούσαν αργά ή γρήγορα τον θετικιστικό, κρατιστικό κομμουνισμό και θα οδηγούσαν στις μεγάλες εξεγέρσεις της Ανατολικής Ευρώπης. Η μετατόπιση του κέντρου του κομμουνισμού από την αφηρημένη έννοια του λαού και της Ιστορίας στο ανθρώπινο υποκείμενο αποσταθεροποιούσε συνεχώς το γραφειοκρατικό έκτρωμα στο οποίο μετατράπηκαν οι σοσιαλιστικές χώρες μετά την πτώση των Μπολσεβίκων στη Θερμιδόρ της δεκαετίας του 1930.
Δυστυχώς, σήμερα η Ιστορία παίρνει παράξενους δρόμους. Οι «δημοκρατίες» του «Παλιού» και του «Νέου» κόσμου δεν διστάζουν να συνεργαστούν με εταιρείες μισθοφόρων, συμμορίες φασιστών, λαθρέμπορους όπλων, παρακρατικούς και κάθε πολιτικό καρκίνωμα, προκειμένου να στηρίξουν και να επεκτείνουν τις αγορές και την πολιτική απάτη της μόνιμης κατάστασης εξαίρεσης που χαλκεύουν.
Κάποιος πρέπει να σταθεί σαν πραγματικός άνθρωπος απέναντι στον φασισμό, τον ολοκληρωτισμό, την πλήρη άλωση του ανθρώπου από τη χυδαία κερδοσκοπία. Έργα σαν το "Ζωή και Πεπρωμένο", που πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη χώρα μας από τις εκδόσεις Γκοβόστη, μπορούν να προσφέρουν θαρραλέες ιδέες, απαλλαγμένες από την εσωστρέφεια της ακαδημαϊκής (καθεστωτικής ή αντικαθεστωτικής) θεωρίας, η οποία με τον τρόπο της αρνείται τελικά κάθε θεωρητική διαύγεια.
* Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής
