Τι συμβαίνει όταν επιστημονικά αντικείμενα ταξιδεύουν μεταξύ διαφορετικών πολιτισμικών δικτύων; Ποιοι είναι οι λόγοι που ωθούν στην ανταλλαγή τέτοιων αντικειμένων; Οι διαδρομές μέσα από τις οποίες επικοινωνούν διαφορετικές κουλτούρες δεν είναι διόλου αυτονόητες, ούτε ιστορικά προκαθορισμένες. Πάντα υπάρχει ένα πλαίσιο ενδεχομενικότητας μέσα στο οποίο δεν αποτυπώνονται μόνο όλα όσα προκύπτουν αλλά και όλα όσα θα μπορούσαν να έχουν προκύψει.
Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα πραγματοποιήθηκε μια μετατόπιση στην πολιτισμική ηγεμονία της Αστρονομίας και Φυσικής Φιλοσοφίας. Έως τότε, η Ανατολή και οι Άραβες κατείχαν τα πρωτεία στην παραγωγή νέας γνώσης. Από τον 16ο αιώνα και έπειτα, τα πράγματα άλλαξαν και η Δύση παρέλαβε τα σκήπτρα της πολιτισμικής κυριαρχίας. Όσον αφορά το πεδίο της Αστρονομίας, μερικοί από τους πιο σημαντικούς πρωταγωνιστές σε αυτή τη μετατόπιση ήταν άνθρωποι όπως ο Johannes de Sacrobosco τον 13ο αιώνα, ο George Peuerbach και ο Johannes Müller Regiomontanus τον 15ο και ο Νικόλαος Κοπέρνικος τον 16ο. Αυτοί οι διανοητές δεν εμπιστεύονταν την αραβική-μουσουλμανική Αστρονομία και έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στην αρχαία ελληνική. Ειδικά μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, οι Δυτικοί διανοητές αποστρέφονταν τη μελέτη των αραβικών κειμένων και επιχειρούσαν να μεταφράσουν όσα αρχαία ελληνικά και λατινικά κείμενα είχαν στη διάθεσή τους. Από την άλλη πλευρά, στον μουσουλμανικό κόσμο οι αστρονόμοι ήταν εμφατικά δύσπιστοι απέναντι στις σύγχρονες εξελίξεις των Δυτικών, δεν διάβαζαν λατινικά κείμενα και δεν τους ενδιέφερε να έρθουν σε επαφή με έναν «υποδεέστερο», τόσο σε επίπεδο μελέτης της φύσης όσο και θρησκευτικά, αντίπαλο.
Αυτή η κατάσταση είχε ως αποτέλεσμα μια τομή μεταξύ των δύο διανοητικών κόσμων, του χριστιανικού και του μουσουλμανικού. Αυτή η δυσπιστία έμοιαζε να αποτελεί απροσπέλαστο εμπόδιο μεταξύ των δύο πολιτισμικών πλαισίων. Ειδικά στον τομέα της Αστρονομίας, όπου οι αστρονόμοι πρέπει να εμπιστεύονται ο ένας τη δουλειά του άλλου (παρατηρήσεις και μαθηματικοί υπολογισμοί), η δυσπιστία αυτή απέκοβε ολοκληρωτικά μια πλούσια διανοητική παράδοση από μια άλλη. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου αρκετοί λόγιοι ταξίδευαν και πήγαιναν από την Ανατολή στη Δύση και αντίστροφα. Μαζί τους έφερναν αστρονομικά όργανα και βιβλία. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι αυτή η διακίνηση ήταν τυχαία ή, στην καλύτερη περίπτωση, συμπτωματική ως έμμεσο αποτέλεσμα μιας ευρύτερης εμπορικής δραστηριότητας. Ένα ερώτημα αναδύεται: σε ένα τέτοιο πλαίσιο αμοιβαίας δυσπιστίας και αντιπαλότητας σε όλα τα επίπεδα θα μπορούσε να υπάρχει, πέρα από την τυχαιότητα, κάποια γέφυρα μεταξύ της αραβικής Αστρονομίας και Φυσικής Φιλοσοφίας και των αντίστοιχων δυτικών διανοητικών πεδίων;
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης του 16ου αιώνα ήταν η κοινότητα που γεφύρωσε αυτό το χάσμα. Ήταν εξοικειωμένοι με ευρωπαϊκά έργα Φυσικής Φιλοσοφίας και, καθώς γνώριζαν και τα δύο πολιτισμικά πλαίσια εξίσου καλά, καλλιέργησαν συστηματικές επαφές με τον επικεφαλής Οθωμανό αστρονόμο και ανώτερους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. Η κοινότητα είχε κυρίως Σεφαρδίτες, αρκετοί από τους οποίους είχαν φύγει από την Ισπανία και την Ιταλία, όπου ο κίνδυνος εξαιτίας της Ιεράς Εξέτασης ήταν μεγάλος. Μεταξύ των Εβραίων υπήρχαν πολλοί γιατροί και φιλόσοφοι, οι οποίοι αποτέλεσαν δίαυλο επικοινωνίας και πολιτισμικής διαπραγμάτευσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Θα αναφερθούμε σε δύο διανοητές με εκτεταμένη δραστηριότητα στο πεδίο της Αστρονομίας. Ο υπεύθυνος του Βασιλικού Αστεροσκοπείου της Κωνσταντινούπολης, που ιδρύθηκε το 1574, ήταν ο Taqi al-Din Ibn-Ma’aruf. Στο πιο σημαντικό του έργο περιγράφει τα αποτελέσματα των εργασιών του στο αστεροσκοπείο. Κάνει εκτεταμένη αναφορά στην παρατήρηση τριών εκλείψεων Ηλίου, οι οποίες συνέβησαν ενώ βρισκόταν στο αστεροσκοπείο. Την τρίτη έκλειψη δεν μπόρεσε να την παρατηρήσει λόγω έντονης συννεφιάς εκείνες τις μέρες. Ωστόσο, άντλησε τα αποτελέσματά του από τις αναφορές που του έστειλε ο Δαυίδ ο Μαθηματικός, ένας Εβραίος αστρονόμος που έμενε στη Θεσσαλονίκη. Μετά από αρκετά χρόνια έρευνας, μάθαμε ποιος ήταν αυτός ο μυστηριώδης αστρονόμος. Σε ένα κείμενο ενός μαθητή του Γαλιλαίου, του Josef Salomon Delmedigo, βρίσκουμε ένα απόσπασμα που έγραψε κάποιος Jacob Halevi για τον δάσκαλό του με το όνομα David Ben-Shushan. Ο Halevi αναφέρει ότι όλοι οι σοφοί μουσουλμάνοι δάσκαλοι ρωτούσαν τον Ben-Shushan για ζητήματα Αστρονομίας, Τριγωνομετρίας, μεταφυσικής και Φιλοσοφίας. Ασχολήθηκε συστηματικά με μεταφράσεις έργων από τα λατινικά στα εβραϊκά, ενώ στα έργα του αξιοποίησε και γνώσεις αραβικής Aστρονομίας. Πώς, όμως, ο υπεύθυνος του Βασιλικού Αστεροσκοπείου επικοινώνησε με έναν αστρονόμο εβραϊκής καταγωγής; Ενδεχομένως, ο συνδετικός κρίκος μεταξύ τους να ήταν ο Josè el Duque de Naxos, ο οποίος διατηρούσε ένα εκτεταμένο δίκτυο υπαλλήλων και αξιωματούχων της Οθωμανικής Aυτοκρατορίας προκειμένου να υπάρχουν διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με τη dυτική Ευρώπη.
Ο δεύτερος σημαντικός μεταφραστής έργων Φυσικής Φιλοσοφίας από τα λατινικά στα εβραϊκά ήταν ο Moshe Almosnino. Έδινε πολλές ομιλίες σε διάφορα μέρη προκειμένου να παρακινήσει νέους διανοητές να ασχοληθούν συστηματικά με την Αστρονομία και τη Φυσική Φιλοσοφία. Η μετάφραση του έργου “Tractatus de Sphaera” (1472) του Johannes Sacrobosco γνώρισε πάρα πολλές εκδόσεις και για τέσσερις αιώνες κυκλοφορούσε στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια της Ευρώπης. Επίσης, μετέφρασε το “Theoriticae Novae Planetarum” (1454) του Peuerbach, ένα από τα πιο σημαντικά έργα Αστρονομίας του 15ου αιώνα, όπου παρουσιάζονται οι θεμελιώδεις αρχές της Πτολεμαϊκής Αστρονομίας. Οι μεταφράσεις του απευθύνονταν σε επαγγελματίες αστρολόγους που επιθυμούσαν να ερμηνεύσουν τις αυστηρές και ακριβείς κινήσεις των ουρανίων σωμάτων και πώς επηρεάζουν τους ανθρώπους. Το αίτημα αυτό ήταν κατά βάση πολιτικό, καθώς οι αστρονόμοι και αστρολόγοι του 15ου και του 16ου αιώνα θεωρούσαν ότι υπάρχει αναλογία μεταξύ του ουράνιου και επίγειου κόσμου. Ειδικά στην Κωνσταντινούπολη, οι ερμηνείες των ουρανίων φαινομένων ήταν σημαντικές για τις πολιτικές υποθέσεις. Όταν ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής πέθανε το 1566 κατά τη διάρκεια μιας σεληνιακής έκλειψης, αρκετοί διανοητές θεώρησαν ότι επιβεβαιώθηκε η προφητεία που έλεγε ότι θα γίνουν μεγάλες πολιτικές ανακατατάξεις μετά από αυτή την έκλειψη. Όταν μετά από οκτώ χρόνια πέθανε και ο διάδοχός του Σελίμ Β΄ κατά τη διάρκεια μιας ηλιακής έκλειψης, η ερμηνεία των ουρανίων φαινομένων έμοιαζε απαραίτητη περισσότερο από ποτέ. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1574 ιδρύθηκε το Βασιλικό Αστεροσκοπείο. Οι άνθρωποι που τέθηκαν επικεφαλής της ίδρυσης του Αστεροσκοπείου ήταν σε στενή επαφή και συνεργασία με τους Almosnino και Ben-Shushan. Αυτοί οι δύο στοχαστές αποτέλεσαν ένα σημαντικό σημείο σύνδεσης μεταξύ Δύσης και Ανατολής και έφεραν νέες ιδέες στην υπηρεσία αληθινών προβλημάτων. Η παραγωγή και κυκλοφορία της γνώσης δεν μπορούν να επιτευχθούν χωρίς εκείνα τα δίκτυα συνεργασίας που θα κάμψουν προβλήματα που έχουν να κάνουν με την εμπιστοσύνη και τις πολιτισμικές διαφορές.
Δημήτρης Πετάκος
Πηγές:
Ben-Zaken, A. (2010). Cross-cultural scientific exchanges in the Eastern Mediterranean, 1560–1660. Baltimore: The John Hopkins University Press.
