Σε προηγούμενο άρθρο έχουμε αναφέρει την επίδραση της ανάγνωσης λογοτεχνίας στον ανθρώπινο εγκέφαλο αναφορικά με την εστίαση της προσοχής. Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, μεταξύ άλλων, εμφανίζεται αύξηση της ροής του αίματος στον εγκέφαλο και ενεργοποιούνται περιοχές που έχουν να κάνουν με την αφή και την κίνηση. Είναι λες και ο εγκέφαλός μας ζει την ιστορία, καθώς οι αναγνώστες βυθίζονται σε αυτή και αισθάνονται μέρος της. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου Έμορι στην Ατλάντα, η οποία δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Brain Connectivity” το 2013, η επίδραση των ιστοριών στον εγκέφαλο μπορεί να συνεχίζεται και αφού αφήσεις το βιβλίο. Οι ερευνητές με τη μέθοδο της μαγνητικής τομογραφίας διαπίστωσαν αυξημένη δραστηριότητα στον εγκέφαλο των ανθρώπων που συμμετείχαν στην έρευνα μέρες μετά την ανάγνωση. Παραμένει ανοιχτό βέβαια το ερώτημα για πόσο καιρό μπορεί να διαρκούν οι αλλαγές αυτές, ωστόσο ίσως οι ιστορίες μάς αλλάζουν και βιολογικά.
Όταν διαβάζουμε λογοτεχνία ή παρακολουθούμε σινεμά ή θέατρο, ενεργοποιούνται στον εγκέφαλό μας κέντρα που σχετίζονται με τις πράξεις, τα συναισθήματα και τις αισθήσεις που περιγράφονται στην ιστορία. Οι ερευνητές εικάζουν ότι στη διαδικασία αυτή εξέχοντα ρόλο μπορεί να παίζουν οι λεγόμενοι νευρώνες κάτοπτρα, οι οποίοι μας βοηθούν να προσομοιώσουμε σωματικά όχι μόνο τις πράξεις αλλά και τις σκέψεις και τα συναισθήματα των άλλων. Πρόκειται για έναν μηχανισμό που μας βοηθά να μπούμε στη θέση του άλλου και να τον κατανοήσουμε. Ο μηχανισμός αυτός ήταν απαραίτητος στον πρωτόγονο εαυτό μας που έπρεπε να μπορεί να καταλάβει τις προθέσεις και τα συναισθήματα άλλων ανθρώπων για λόγους επιβίωσης. Τα παραπάνω ίσως εξηγούν γιατί αντιδρούμε στους φανταστικούς χαρακτήρες σαν να ήταν αληθινοί παρ’ όλο που γνωρίζουμε ότι δεν είναι. Εξηγούν τη συναισθηματική μας αντίδραση σε δραματικές ταινίες ή ταινίες με σασπένς.
Νευροεπιστήμες και σινεμά
Η αφήγηση μιας ιστορίας αποτελεί πολύπλευρη μορφή επικοινωνίας, η οποία ενεργοποιεί πληθώρα περιοχών του εγκεφάλου. Παρ’ όλο που υπάρχουν αρκετές γλωσσολογικές και λογοτεχνικές θεωρίες για το τι συνιστά μια ιστορία, η νευροβιολογική έρευνα πρόσφατα άρχισε να εντοπίζει τα εγκεφαλικά δίκτυα που ενεργοποιούνται όταν την επεξεργαζόμαστε. Τι συμβαίνει άραγε στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν η ιστορία που επεξεργαζόμαστε διαδραματίζεται στη μεγάλη οθόνη; Πώς επεξεργαζόμαστε τα πολυαισθητηριακά ερεθίσματα μιας ταινίας; Απ’, ότι φαίνεται, το ερώτημα απασχολεί και τους ερευνητές, με έναν νέο κλάδο με το όνομα Neurocinematics να έχει κάνει την εμφάνισή του. Το ζήτημα βέβαια αυτό δεν είναι και τόσο απλό, καθώς δεν είναι εύκολο να αναπαράγεις στο εργαστήριο την εμπειρία που βιώνει κανείς στην κινηματογραφική αίθουσα, ούτε και να σχηματίσεις υποθέσεις για το πώς επηρεάζουν τον εγκέφαλο τα εκατομμύρια ερεθίσματα που περιέχει μια ταινία.
Ο καλός, ο κακός κι ο άσχημος
Μια ομάδα ερευνητών στο Ινστιτούτο Weizmann στο Ισραήλ βρήκε έναν άλλο τρόπο να προσεγγίσει το θέμα. Οι ερευνητές Uri Hasson και Rafael Malach, που δημοσίευσαν σχετική μελέτη πρώτη φορά το 2004, αναρωτήθηκαν σε ποιο βαθμό μπορούν να προβλέψουν τη δραστηριότητα στον εγκέφαλο ενός υποκειμένου ενώ βλέπει μια ταινία από τη δραστηριότητα στον εγκέφαλο ενός άλλου υποκειμένου. Αυτό που έκαναν ήταν να βάλουν πέντε ανθρώπους να δουν τα πρώτα λεπτά από το πασίγνωστο σπαγγέτι γουέστερν “Ο καλός, ο κακός κι ο άσχημος” ενώ βρίσκονταν μέσα στον μαγνητικό τομογράφο και να μετρήσουν τις ομοιότητες στην εγκεφαλική τους δραστηριότητα ανά μιλισεκόντ. Αυτό που ανακάλυψαν είναι ότι η δραστηριότητα ήταν όμοια ως προς κάποιες διαστάσεις και διαφορετική προς άλλες. Οι ομοιότητες αφορούσαν περιοχές που σχετίζονται με την πρωταρχική αισθητηριακή αντίληψη και την επεξεργασία της γλώσσας, άρα περιοχές που σχετίζονται με τη διαχείριση των ερεθισμάτων και την κατανόηση της πλοκής της ταινίας. Αντιθέτως, διαφορές εντοπίστηκαν σε περιοχές που σχετίζονται με πιο προηγμένη επεξεργασία της πληροφορίας.
Ο Hasson συνέχισε τις σχετικές έρευνες στα Πανεπιστήμια του Πρίνστον και της Νέας Υόρκης - το τελευταίο μάλιστα διαθέτει την περίφημη Σχολή Κινηματογράφου με απόφοιτους όπως ο Μάρτιν Σκορτσέζε, Ο Σπάικ Λι και ο Τζιμ Τζάρμους. Τα πειράματά του έχουν επικεντρωθεί στις εγκεφαλικές λειτουργίες που είναι κοινές στους θεατές, καθώς το να χαρτογραφήσει κανείς τις διαφορές στην απόκριση των ανθρώπων στις ταινίες αποτελεί προς το παρόν τεράστια πρόκληση. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να αναλογιστούμε τις ατομικές αποκρίσεις των ανθρώπων στο σινεμά κι ας είναι πιο δύσκολο να εντοπιστούν. Η ύπαρξη αυτών των διαφορών στη δραστηριότητα του εγκεφάλου σημαίνει ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και “νιώθουμε” μια ταινία, η αισθητική εμπειρία της θέασης, ίσως είναι μοναδική για κάθε άνθρωπο.
Νευρώνες κάτοπτρα
Οι νευρώνες κάτοπτρα είναι νευρώνες οι οποίοι φαίνεται να ενεργοποιούνται τόσο όταν κάποιος κάνει μια συγκεκριμένη δραστηριότητα, όσο και όταν βλέπει κάποιον άλλο να την κάνει. Εντοπίστηκαν πρώτη φορά τη δεκαετία 1980-1990 από τους νευροφυσιολόγους Giacomo Rizzolatti, Giuseppe Di Pellegrino, Luciano Fadiga, Leonardo Fogassi και Vittorio Gallese στο Πανεπιστήμιο της Πάρμα. Στην έρευνά τους τοποθέτησαν ηλεκτρόδια στον εγκέφαλο πιθήκων και κατέγραψαν τη δραστηριότητα των νευρώνων όσο εκείνοι κρατούσαν ή χειρίζονταν αντικείμενα ή άπλωναν το χέρι για να πάρουν τροφή. Ανακάλυψαν ότι κάποιοι νευρώνες ενεργοποιούνταν τόσο όταν ο πίθηκος έπιανε το φαγητό όσο και όταν έβλεπε κάποιον άλλο να κάνει το ίδιο. Αρχικά έστειλαν την έρευνά τους στο περιοδικό «Nature” για δημοσίευση, αλλά απορρίφθηκε λόγω “έλλειψης γενικού ενδιαφέροντος” και τελικά δημοσιεύτηκε σε ένα περιοδικό με μικρότερο αντίκτυπο. Από τότε πολλές σχετικές έρευνες έχουν γίνει, κυρίως σε πρωτεύοντα είδη.
Στους ανθρώπους εγκεφαλική λειτουργία συνεπής με τη λειτουργία νευρώνων κατόπτρων έχει παρατηρηθεί σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, ωστόσο η λειτουργία του συστήματος αυτού στους ανθρώπους μελετάται ακόμα. Η λειτουργία τους εικάζεται ότι συνδέεται με τη δυνατότητά μας να νιώθουμε και να μαθαίνουμε όχι μόνο από τις δικές μας εμπειρίες αλλά και από αυτές των άλλων ανθρώπων. Παράλληλα, όταν κατανοούμε τη συναισθηματική κατάσταση άλλων ανθρώπων, μπορούμε να προβλέπουμε τη συμπεριφορά τους και να δρούμε ανάλογα.
Λήδα Αρνέλλου
