Τον Σεπτέμβριο του 2018, σε ένα από τα πάνελ του Συνεδρίου που διοργάνωσε η Ευρωπαϊκή Εταιρεία της Ιστορίας της Επιστήμης (ESHS) σε συνεργασία με τη Βρετανική Εταιρεία Ιστορίας της Επιστήμης διατυπώθηκε μια ενδιαφέρουσα θέση. Οι ιστορικοί των επιστημών Γκρέιμι Γκούντει, Χάσοκ Τσανγκ, Ούρσουλα Κλάιν, Ρέιτσελ Μπουν και Μαουρίτσιο Εσπόζιτο υποστήριξαν ότι η έννοια της τεχνοεπιστήμης (technoscience) αποτελεί λύση στο πρόβλημα της σχέσης επιστημών και τεχνολογίας. Αυτή η θέση, προφανώς, δεν είναι καινούργια και έχει διατυπωθεί και υποστηριχθεί από αρκετούς ιστορικούς των επιστημών.
Στη δεκαετία του 1980 οι Μισέλ Καλόν, ο Μπρούνο Λατούρ και ο Τζον Λο πρότειναν ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για τη σχέση επιστήμης και τεχνολογίας που ονομάστηκε Θεωρία Δρώντος-Δικτύου. Πρόκειται για μια προσέγγιση η οποία έχει στόχο να άρει τη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνιολογικές και νατουραλιστικές προσεγγίσεις στις σπουδές επιστήμης και τεχνολογίας. Μία από τις θέσεις της είναι ότι η επιστήμη και η τεχνολογία αποτελούν παρόμοιες διαδικασίες και δεν υπάρχει κανένας λόγος να διακρίνονται μεταξύ τους. Αξίζει να αναρωτηθούμε το εξής: Ποιο είναι εκείνο το κρίσιμο χαρακτηριστικό που επιτρέπει στην τεχνοεπιστήμη να διευρύνεται και να συγκροτεί διαρκώς πιο πολύπλοκα δίκτυα παραγωγής γνώσης; Ποια είναι η κινητήρια δύναμη παραγωγής δικτύων γνώσης;
Οι ομιλητές του πάνελ στο συνέδριο του Λονδίνου είχαν μία απάντηση. Η απάντησή τους ήταν ότι το κριτήριο αλήθειας της τεχνοεπιστήμης είναι η ωφελιμότητα. Αν η τεχνοεπιστήμη παράγει κάτι που είναι ωφέλιμο και χρήσιμο, τότε προφανώς και είναι αληθινό. Το πρόβλημα πάντα στη Θεωρία Δρώντος-Δικτύου ήταν ο κίνδυνος του σχετικισμού. Αν η γνώση είναι αποτέλεσμα διαπραγμάτευσης μεταξύ δρώντων, τότε πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι τα αποτελέσματα της επιστήμης ανταποκρίνονται στη μία, μοναδική και ανεξάρτητη πραγματικότητα; Με την έννοια της ωφελιμότητας, ο πυρήνας της τεχνοεπιστημονικής διαδικασίας παραμένει θωρακισμένος και κλειστός απέναντι στον σχετικισμό. Όλα αυτά μοιάζουν εύλογα και δύσκολα κάποιος δεν θα έγνεφε καταφατικά στην άποψη που θα έλεγε πως ό,τι είναι χρήσιμο είναι και αληθές.
Αυτό που μοιάζει εύλογο, ωστόσο, δεν είναι και απαραίτητα ακριβές. Η υλιστική προσέγγιση της Θεωρίας Δρώντος-Δικτύου τοποθέτησε στο κάδρο τις σύνθετες σχέσεις μέσα από τις οποίες παράγεται γνώση. Αυτές οι σχέσεις μεταξύ επιστημόνων, μηχανικών και μηχανών ενσωματώνουν κανόνες που γεννιούνται μέσα από δομές εξουσίας και ένα συγκεκριμένο οικονομικό περιβάλλον. Παράλληλα, φανέρωσε μια νέα εικόνα, όπου ανθρώπινοι και μη ανθρώπινοι δρώντες έχουν κοινές προθέσεις, από τις οποίες προκύπτει νέα τεχνοεπιστήμη. Το μεγάλο ερώτημα είναι: Έχουμε κάποιο κριτήριο για να αναγνωρίσουμε τις κοινές προθέσεις των δρώντων που συμμετέχουν στην παραγωγή της τεχνοεπιστήμης; Η απάντηση, και πάλι, είναι η ωφελιμότητα. Λένε ότι ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες. Αν και η Θεωρία Δρώντος-Δικτύου άσκησε γόνιμη κριτική απέναντι στις επιστημονικές δομές που συγκρότησε η ηγεμονία του καπιταλισμού, οι οποίες ήθελαν την επιστήμη ως τον αδιαμφισβήτητο μοχλό προόδου και ευημερίας και «ενεργητικό» καθοδηγητή της «παθητικής» τεχνολογίας, η θεώρηση αυτή παρερμηνεύτηκε αφήνοντας χώρο σε τεχνοκρατικές ερμηνείες. Οι ιστορικοί του συγκεκριμένου πάνελ, στην προσπάθειά τους να συγκροτήσουν έναν σκληρό πυρήνα που θα περιγράφει την τεχνοεπιστήμη, έπεσαν στην παγίδα της ωφελιμότητας-χρηστικότητας. Στην προσπάθειά τους να ξεπεράσουν τους σκοπέλους και έναν δυνητικό σχετικισμό της κοινωνιολογικής προσέγγισης της τεχνοεπιστήμης, οδηγήθηκαν σε μια άκαμπτη θεώρηση που αφήνει εκτός της τεχνοεπιστήμης πολλά μη-ωφέλιμα και μη-χρηστικά. Την ίδια στιγμή σίγασαν τις βαθιές πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της τεχνοεπιστήμης, που αναφέρονται σε συμφέροντα, συμμαχίες και συγκρούσεις μεταξύ διαφορετικών δρώντων. Το συμπέρασμά τους ήταν ότι η τεχνοεπιστήμη είναι αληθής επειδή είναι ωφέλιμη.
Η μελέτη της φύσης, ωστόσο, είναι πιο σύνθετη και πλούσια από την προσπάθεια παραγωγής χρήσιμων πραγμάτων. Ο Γάλλος μαθηματικός, φυσικός, μηχανικός και φιλόσοφος των επιστημών Ανρί Πουανκαρέ έγραψε ένα εξαιρετικό δοκίμιο το 1904 με τίτλο “Η αξία της επιστήμης”. Σημειώνει ότι ο άνθρωπος της επιστήμης δεν μελετά τη φύση για ωφελιμιστικούς σκοπούς: “Ο άνθρωπος της επιστήμης δεν μελετά τη φύση διότι κάτι τέτοιο είναι χρήσιμο. Τη μελετά διότι του αρέσει και του αρέσει διότι η φύση είναι όμορφη. Αν η φύση δεν ήταν όμορφη, δεν θα άξιζε τον κόπο να τη γνωρίσουμε, ούτε θα άξιζε τον κόπο να ζήσουμε τη ζωή μας. Δεν αναφέρομαι, βεβαίως, σε εκείνη την ομορφιά που ταρακουνά τις αισθήσεις, στην ομορφιά που φαντάζει ποιοτική. Όχι πώς την περιφρονώ, το αντίθετο, αλλά αυτή δεν έχει καμία σχέση με την επιστήμη. Αναφέρομαι όμως σε εκείνη την πιο κρυφή ομορφιά που εκπορεύεται από την αρμονική τάξη των μερών και που μπορεί να γίνει αντιληπτή από την ευφυΐα. Αυτή προσφέρει ένα σώμα, έναν σκελετό στις ιριδίζουσες όψεις που γοητεύουν τις αισθήσεις μας και που χωρίς αυτό το στήριγμα η ομορφιά εκείνων των φευγαλέων ονείρων δεν θα ήταν παρά ατελής, συγκεχυμένη και μονίμως διαφεύγουσα”.
Υπάρχει, δηλαδή, μια ανιδιοτέλεια από την οποία δεν μπορεί να απαλλαχτεί ο άνθρωπος που κυνηγά τη γνώση. Αυτή η ανιδιοτέλεια έχει ποιοτικά χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να γίνουν ωφέλιμες ποσότητες. Πρόκειται για μια εκλεπτυσμένη αισθητική διαδικασία που επιδιώκει δημιουργία χωρίς ωφελιμότητα. Είναι η ίδια στόφα από την οποία πηγάζει κάθε έργο τέχνης.
Η Θεωρία Δρώντος - Δικτύου
Η Θεωρία Δρώντος - Δικτύου υποστηρίζει ότι όλα όσα παράγονται εντός της τεχνοεπιστήμης προκύπτουν μέσα από κοινωνικές σχέσεις και δίκτυα γνώσης και τα παραγόμενα αποτελέσματα διευρύνουν με τη σειρά τους αυτά τα δίκτυα. Όπως οι πολιτικοί διευρύνουν τις συμμαχίες τους προκειμένου να διατηρήσουν την εξουσία, ομοίως και οι επιστήμονες και μηχανικοί διευρύνουν τα δικά τους δίκτυα. Εντός των δικτύων κατασκευάζονται μηχανές οι οποίες δεν θα μπορούσαν να προκύψουν διαφορετικά. Οι μηχανές και όσα προκύπτουν από αυτές είναι προϊόντα των δικτύων. Μηχανές και υποκείμενα αποτελούν μια ενιαία, αλλά όχι αδιαίρετη κοινότητα εντός της οποίας παράγεται τεχνοεπιστήμη.
Η έννοια της ωφελιμότητας
Η έννοια της ωφελιμότητας έχει την καταγωγή της στον 17ο αιώνα και στις προγραμματικές διακηρύξεις του Φράνσις Μπέικον και στο “Νέο Όργανο” (1620). Σκοπός της γνώσης θα έπρεπε να είναι η βελτίωση της κοινωνίας και της καθημερινότητας. Αν η επιστήμη βελτίωνε την κοινωνία, τότε η γνώση που θα προέκυπτε θα ήταν αδιαμφισβήτητη.
Δημήτρης Πετάκος
