Οι έρευνες που αφορούν τη βελτίωση διαφόρων ικανοτήτων του ανθρώπου κυμαίνονται από μερικώς (και υπό συγκεκριμένες συνθήκες) αληθείς ώς εντελώς ανακριβείς και παραπλανητικές. Πιο συχνά τα προβλήματα εμφανίζονται όταν οι έρευνες παρουσιάζονται στη δημόσια σφαίρα, καθώς ο τρόπος παρουσίασής τους μπορεί να αποτυπώνει μια άκρως αναληθή πραγματικότητα. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή του «φαινομένου Μότσαρτ», δηλαδή της υποτιθέμενης ικανότητας της μουσικής του Μότσαρτ να βελτιώνει τις ικανότητες του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Ήδη στην τελευταία συνοπτική περιγραφή υπάρχουν σχεδόν τόσες ανακρίβειες όσες και λέξεις. Η σχετική μελέτη παρουσίασε πολύ συγκεκριμένα αποτελέσματα από πειράματα σε πολύ συγκεκριμένες συνθήκες και τα συμπεράσματα αφορούσαν κάποιες επίσης πολύ συγκεκριμένες λειτουργίες του εγκεφάλου. Η μελέτη δεν αφορούσε καν τη μουσική του Μότσαρτ γενικότερα, αλλά μόνο ένα έργο του, τη σονάτα για 2 πιάνα σε Ρε μείζονα, Κ 448. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Το 1993 δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό “Nature” μια μελέτη στην οποία εξεταζόταν η επίδραση του συγκεκριμένου έργου του Μότσαρτ στη χωρική σκέψη και ικανότητα ενός δείγματος φοιτητών. Οι 36 συμμετέχοντες στο πείραμα έπρεπε να φέρουν εις πέρας μια σειρά από ασκήσεις χωρικής σκέψης οι οποίες είναι συνηθισμένες σε τεστ μέτρησης του δείκτη IQ. Πριν από το τεστ οι φοιτητές άκουγαν το συγκεκριμένο έργο του Μότσαρτ, μια χαλαρωτική μουσική ή τίποτα. Οι συγγραφείς της εργασίας κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι φοιτητές που άκουσαν τη σονάτα του Μότσαρτ τα πήγαν καλύτερα στα συγκεκριμένα τεστ.
Τα αποτελέσματα της έρευνας πήραν μεγάλη δημοσιότητα και μπορεί να βρει κανείς ακόμη και σήμερα άρθρα τα οποία εν ολίγοις λένε πως με τη μουσική του Μότσαρτ μπορεί κανείς να γίνει εξυπνότερος. Μάλιστα, φαίνεται πως το ακροατήριο στο οποίο στόχευαν πολλά άρθρα ήταν γονείς, στους οποίους υποτίθεται ότι δίνεται η δυνατότητα να κάνουν τα παιδιά τους εξυπνότερα. Η έκταση της επίδρασης των αποτελεσμάτων (και γενικότερα τέτοιου είδους μελετών) φαίνεται και από το εξής περιστατικό: το 1998 ο κυβερνήτης της πολιτείας της Γεωργίας των ΗΠΑ ζήτησε χρηματοδότηση για ένα πρόγραμμα αποστολής δίσκων CD κλασικής μουσικής σε κάθε νεογέννητο παιδί της πολιτείας.
Προκειμένου να διαπιστωθεί εάν πράγματι υπάρχει το φαινόμενο Μότσαρτ, περισσότερες έρευνες ακολούθησαν και από άλλους ερευνητές. Το συμπέρασμα που προκύπτει από αρκετές από αυτές είναι ότι πιθανόν η ακρόαση μουσικής βελτιώνει την ικανότητα να χειρίζεται κανείς γεωμετρικά σχήματα, αλλά αυτή η επίδραση διαρκεί πολύ λίγο. Στη συνέχεια, περισσότερες μελέτες έδειξαν ότι και άλλα είδη μουσικής ή ακόμα και η ακρόαση κειμένων έχουν παρόμοια επίδραση. Ένα συμπέρασμα που μπορεί να βγει από την επεξεργασία των συμπερασμάτων αυτών των μελετών είναι ότι μια σειρά από αρχικά ερεθίσματα βοηθούν τον εγκέφαλο να συγκεντρωθεί στην επίλυση γεωμετρικών προβλημάτων, π.χ. τύπου οριγκάμι. Πάντως, είναι προφανές ότι πρόκειται για ένα τεράστιο λογικό άλμα να ερμηνεύει κανείς αυτά τα αποτελέσματα ως αύξηση της εξυπνάδας λόγω της ακρόασης της μουσικής του Μότσαρτ.
Οποιαδήποτε επιστημονική μελέτη είναι (και πρέπει να είναι) ανοιχτή σε κριτική. Τα ίδια μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την εξαγωγή συμπερασμάτων χρησιμοποιούνται και για τον έλεγχο της ορθότητάς τους και του εύρους ισχύος τους. Πολύ συχνά ωστόσο παρατηρείται το φαινόμενο να αγνοεί κανείς τους περιορισμούς που τίθενται από τα εργαλεία και το πείραμα κατά την ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Αυτό δεν γίνεται μόνο από όσους διαχέουν τα αποτελέσματα μέσω του Τύπου, αλλά συχνά και από τους ίδιους τους επιστήμονες.
Η εσκεμμένη ή ακούσια άγνοια, όμως, αυτών των περιορισμών δεν είναι αρκετή για να δημιουργήσει «φαινόμενα Μότσαρτ». Η επιθυμία του ανθρώπου για βελτίωση, πνευματική, σωματική, οικονομική και κοινωνική και μάλιστα εύκολη, συχνά οδηγεί σε μια θεώρηση της επιστήμης όχι ως τρόπο κατανόησης του κόσμου, αλλά ως εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να οδηγηθεί το άτομο ή η ανθρωπότητα σε κάποιου είδους σωτηρία ή ευδαιμονία. Αυτή η στάση οδηγεί στην «κατανάλωση» των επιστημονικών ερευνών και ταυτόχρονα κατευθύνει μέρος τής επιστημονικής κοινότητας στην παραγωγή καταναλώσιμων αποτελεσμάτων. Παραδείγματα υπάρχουν από τις διατροφικές και κοινωνιολογικές μελέτες ώς τις έρευνες που αφορούν τη δομή της ύλης και του σύμπαντος.
Πάντως, πέρα από την ευρύτερη συζήτηση που μπορεί να γίνει με αφορμή το φαινόμενο Μότσαρτ, ένα είναι σίγουρο: Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να ακούει καμιά ή κανείς τη μουσική του Μότσαρτ ή οποιαδήποτε μουσική γενικότερα. Καλό θα είναι να το κάνει επειδή της/του αρέσει, ακόμα κι αν δεν γίνει εξυπνότερη/ος...
Γιάννης Κοντογιάννης
