Ο Αθανάσιος Κίρχερ (Athanasius Kircher, 1602-1680) ενδεχομένως να ήταν ο πιο μορφωμένος άνθρωπος του 17ου αιώνα. Έχει μείνει στην Ιστορία ως ο «άρχοντας των εκατό τεχνών» (Master of a Hundred Arts) και ο τελευταίος αναγεννησιακός άνθρωπος. Γερμανός ιησουίτης και πολυμαθής, ασχολήθηκε με ένα εύρος θεματολογίας που κάλυπτε σχεδόν κάθε πεδίο γνώσης του 17ου αιώνα. Ασχολήθηκε με τη Φυσική Ιστορία, τη Γλωσσολογία, τον οριενταλισμό, τη Φυσική Φιλοσοφία, την Ιατρική, τις τέχνες κ.λπ.. Η περίπτωση του Κίρχερ συγκροτεί δύο ενδιαφέροντα ερωτήματα: 1) Οι θεωρίες των διανοητών είναι αποτέλεσμα μιας εσωτερικής αναζήτησης ή εξωτερικών συνθηκών και ιδεολογικών προσανατολισμών; 2) Διεκδικεί κάποια από τις δύο θεωρήσεις προνομιακή θέση στην αναζήτηση της αλήθειας;
Ας σταθούμε στο έργο του Κίρχερ, που αφορούσε τη Φυσική Ιστορία. Ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Κίρχερ ήταν το “Mundus Subterraneus” (1665). Αποτελεί μια προσπάθεια αναπαράστασης και κατανόησης της φύσης έτσι όπως πιθανώς είναι στα βάθη της Γης. Το έργο του Κίρχερ είναι ένα μείγμα εικονογράφησης και πιθανολογίας. Επιχειρεί να παρουσιάσει στον αναγνώστη μια πιθανή εικόνα του εσωτερικού της Γης. Πρόκειται για μια θεωρία της άγνωστης γεωγραφίας, μιας γεωγραφίας μυστικιστικής, που βρίσκεται στους αντίποδες των νέων μεθόδων της Φυσικής Φιλοσοφίας. Το έργο αυτό είναι προϊόν της σκέψης των ιησουιτών και δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες των πειραματικών φιλοσόφων του 17ου αιώνα. Επιχειρεί να αποδώσει μια εικόνα των δυνάμεων της Γης μέσα από έναν φανταστικό στοχασμό για όλα όσα δεν μπορούν να συλλάβουν οι ανθρώπινες αισθήσεις. Κατά συνέπεια, σκοπός του δεν είναι η παρατήρηση φαινομένων και ο πειραματικός σχεδιασμός, αλλά να ενθαρρύνει τη διαμόρφωση μιας αντισκεπτικιστικής αντίληψης και προσπάθειας κατανόησης για όλα όσα παραμένουν άγνωστα.
Τα κολέγια των ιησουιτών εκείνη την περίοδο βρίσκονται σε αντιπαράθεση με το σκεπτικιστικό ρεύμα, το οποίο διακατείχε τους κύκλους των διανοητών της Ευρώπης. Ο σκεπτικισμός εντός των πανεπιστημίων αφορούσε, πέρα από ζητήματα μεθόδου, τη μελέτη της φύσης και θρησκευτικά - θεολογικά ζητήματα. Το έργο του Κίρχερ είναι μέρος αυτής της πολεμικής προς τον αναδυόμενο σκεπτικισμό. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αποτελεί μια μορφή αντίδρασης απέναντι στην τάση της νέας Φυσικής Φιλοσοφίας όπως αυτή εκφραζόταν μέσα από τη μαθηματικοποίηση και την πειραματική πρακτική.
Τo “Mundus” αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο ο Κίρχερ το αφιερώνει στον Πάπα και το δεύτερο στον αυτοκράτορα Λεοπόλδο, επιλέγοντάς τους με αυτόν τον τρόπο ως πάτρωνες. Με αυτή τη διχοτόμηση, ανάμεσα στην πνευματική και την κοσμική εξουσία, ο Κίρχερ δοξάζει και τους δύο διευκρινίζοντας ότι ο καθένας αποτελεί διαφορετική μορφή εξουσίας. Όταν αναφέρεται στον Πάπα, δίνει έμφαση στη σημασία της περισυλλογής και γνώσης, θεωρώντας πως η προσπάθειά του ως φιλοσόφου είναι μια μοναχική διαδρομή που έχει ως οδηγούς την πίστη και τη λογική. Όταν αναφέρεται στον Λεοπόλδο, δίνει έμφαση στην πράξη και τη δεξιότητα και τον παροτρύνει να ανακαλύψει τα κρυφά βάθη της Γης και να επεκτείνει την εξουσία του ακόμη κι εκεί. Η διχοτόμηση επιτρέπει στον Κίρχερ να υποστηρίξει κάποια δίπολα σχήματα: πνευματικότητα - κοσμικότητα, περισυλλογή - πράξη, γνώση - δεξιότητα, θεωρία - χειρωνακτικότητα. Αυτά προσδιορίζουν τις διαφορές ανάμεσα στη δημιουργία και τη φύση, ανάμεσα στο έργο του Θεού και το έργο του ανθρώπου. Ο Κίρχερ υποστήρίζει μια αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στο πνευματικό και το κοσμικό. Η Φυσική Φιλοσοφία και η πειραματική πρακτική αποτελούν δεξιότητες που μπορούν να επιτύχουν τις επιδιώξεις μιας λογικής σύλληψης και η λογική με τη σειρά της μπορεί να αποτελέσει έναυσμα ώστε να αξιοποιηθούν οι δεξιότητες. Πρόκειται για μια αριστοτελική αντίληψη της μελέτης της φύσης. Ο Κίρχερ υπόσχεται στους αναγνώστες πως μέσα από την ανακάλυψη του εσωτερικού της Γης θα μπορέσουν να αντιληφθούν όλες τις φυσικές διεργασίες που συντελούνται εντός της και να τις αναπαραστήσουν στο εργαστήριο.
Οι προσπάθειες του Κίρχερ να ανακαλύψει τα μυστικά της Γης δεν σχετίζονται, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, με απόκρυφες και μυστικιστικές πρακτικές, αλλά με πειραματικές διαδικασίες που πραγματοποιεί. Κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον σημαντικό ρόλο του πειράματος και στις δεξιότητες του ερευνητή, γεγονός που δεν επιτρέπει τον χαρακτηρισμό του έργου του ως θεωρητική αποκάλυψη των μυστικών της φύσης. Το πρόβλημα είναι ότι τα πειράματα που περιγράφει στο βιβλίο του αποτυγχάνουν. Δεν τον ενδιαφέρει η επιτυχία του πειράματος, αλλά η διαδικασία. Αυτή η διαδικασία είναι αποτέλεσμα σύνθεσης της περισυλλογής και των τεχνικών δεξιοτήτων που διαθέτει. Μέσα από φαινομενικά αντιθετικές ή και αντιφατικές για μερικούς διαδικασίες, ο σκοπός είναι ένας και παγκόσμιος. Ο Κίρχερ επιθυμούσε να ξεκλειδώσει τα μυστικά του κόσμου και αυτό είναι δυνατό μόνο μέσα από τη σύνθεση των αντιθετικών αυτών διαδικασιών. Ως αριστοτελικός, διαθέτει το πείραμα και τις δεξιότητες στην υπηρεσία της φυσικής γνώσης, καθώς μπορούν να μιμηθούν τη φύση. Ως ιησουίτης, από την άλλη, είναι υπέρμαχος της ισορροπίας ανάμεσα στην περισυλλογή και την πράξη.
Η εικόνα που έχει για τη Γη φαίνεται καθαρά μέσα από τις εικόνες που χρησιμοποιεί στο έργο του. Προτείνει μια φανταστική εικόνα του εσωτερικού της Γης προσπαθώντας να την παρουσιάσει σε αναλογία με τα πειράματά του. Στις εικόνες του βιβλίου παρουσιάζει κανάλια νερού και φωτιάς που βρίσκονται στα έγκατα της Γης και τροφοδοτούν τους ωκεανούς και τα ηφαίστεια αντίστοιχα. Ο Κίρχερ δεν πιστεύει ότι αυτή είναι μια αληθής αναπαράσταση, αλλά το αποτέλεσμα εικασιών και συλλογισμών σχετικά με τη φύση της Γης. Σκοπός του είναι να παρακινήσει τους αναγνώστες να εκθέσουν και τις δικές τους σκέψεις και εικασίες ώστε να προτείνουν μια εναλλακτική θεωρία για την εικόνα του εσωτερικού της Γης. Προτρέπει τους αναγνώστες να ανακαλύψουν το άγνωστο, το μυστηριώδες και το κρυφό ώστε στη συνέχεια να το οικειοποιηθούν και να το ορίσουν ως κάτι γνωστό, φυσικό και εμφανές. Οι εικόνες του εσωτερικού της Γης, κατά συνέπεια, δεν είναι ο σκοπός, αλλά το μέσο για την επίτευξη του σκοπού του, που δεν είναι άλλος από την ανάδειξη της σημασίας του διαλογισμού και της φαντασίας.
Η εικόνα που είχε ο Κίρχερ για τον κόσμο δεν είχε καμία σχέση με τον νέο μηχανοκρατικό τρόπο σκέψης του 17ου αιώνα όπως αυτός εκφραζόταν μέσα από τα εμβληματικά έργα των Ντεκάρτ, Μπόιλ ή Νεύτωνα. Δεν έχει, όμως, ιδιαίτερη σημασία η αξιολόγηση του έργου του ως ερμηνευτικό εγχειρίδιο κατανόησης και αναπαράστασης του κόσμου, όσο έχει ως μια προσπάθεια να ξεπεραστούν τα εμπόδια του παρελθόντος και τα αδιέξοδα στα οποία βρισκόταν η Φυσική Φιλοσοφία. Αντιλαμβάνεται τη δύναμη του νου και της σκέψης πέρα από αυστηρές μεθοδολογίες και δογματικές αντιλήψεις. Ο κόσμος αποτελεί μια άγνωστη περιοχή που πρέπει να ανακαλυφθεί και να κατακτηθεί από ανθρώπους με όραμα και φαντασία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το “Mundus Subterraneus” επιχειρεί να καθοδηγήσει τον αναγνώστη στη διαδικασία του διαλογισμού και της περισυλλογής, παρά να προτείνει μια εναλλακτική θεωρία της Γης.
Η περίπτωση του Κίρχερ είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς, φαινομενικά, μοιάζει να μην ανήκει στο κλίμα της Επιστημονικής Επανάστασης και της νέας επιστήμης που σταδιακά αναδυόταν. Αυτή είναι μια αποτίμηση, ωστόσο, που προκύπτει από αφηγήσεις οι οποίες αποκλείουν περιπτώσεις που δεν «προφήτευσαν» το παρόν μας. Αν θέλαμε τώρα να απαντήσουμε στην πρώτη ερώτηση, θα λέγαμε ότι το έργο του ήταν αποτέλεσμα τόσο της προσωπικής του ευφυΐας όσο και του πλαισίου που κυοφόρησε τις ιδέες του. Η δεύτερη ερώτηση, ωστόσο, είναι πιο «πονηρή». Αν δεχτούμε ότι η προσωπική ευφυΐα καθορίζει αποκλειστικά την αλήθεια, τότε ο Κίρχερ ήταν εντελώς αποτυχημένος. Αν δεχτούμε ότι το εξωτερικό πλαίσιο διαμορφώνει απόλυτα την αλήθεια, τότε ο Κίρχερ δεν ζούσε στον πραγματικό κόσμο. Ο πιο μορφωμένος άνθρωπος του 17ου αιώνα μάλλον δεν θα συμφωνούσε με καμία από τις δύο αποφάνσεις, ίσως ούτε με το κριτήριο της «αλήθειας», παρόλο που εχθρός του ήταν ο σκεπτικισμός!
