Είμαι ένας αόρατος άνθρωπος. Όχι, δεν είμαι φάντασμα από εκείνα που στοίχειωναν τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, ούτε είμαι κανένα από εκείνα τα εκτοπλάσματα του Χόλιγουντ. Είμαι ένας υπαρκτός άνθρωπος, ένας άνθρωπος με σάρκα και οστά, με ίνες και υγρά - και μπορώ μάλιστα να υποστηρίξω πως διαθέτω και μυαλό. Είμαι αόρατος απλώς επειδή οι άνθρωποι αρνούνται να με δουν. Όπως οι ασώματες κεφαλές που βλέπετε καμιά φορά στο τσίρκο, είναι σαν να με περιβάλλουν παραμορφωτικοί καθρέφτες. Όσοι με πλησιάζουν βλέπουν μόνο όσα με περιβάλλουν, τον εαυτό τους ή θραύσματα της φαντασίας τους - για την ακρίβεια, βλέπουν τα πάντα και τους πάντες εκτός από εμένα.
Ράλφ Έλισον, «Ο αόρατος άνθρωπος», 1952
«Πρόοδος», μια λέξη που τη χρησιμοποιούμε συχνά τόσο για την κοινωνία όσο και για τις επιστήμες. Θεωρούμε χρέος απέναντι στην ανθρωπότητα να προοδεύουμε διαρκώς μέσα από τη συγκρότηση κανόνων και νόμων. Το κανονιστικό πρόσημο που αποδίδουμε στα πάντα γύρω μας εκφράζει την βαθύτερη ανάγκη μας για έλεγχο της πραγματικότητας, την οποία ορίσαμε ως αντικειμενική, εύτακτη και ανεξάρτητη από εμάς. Τι ειρωνεία! Να θεωρούμε πως η πρόοδος είναι αναπόφευκτη, ενώ όλα όσα την ορίζουν είναι δικές μας επινοήσεις. Σαν να λέμε ότι ο άνθρωπος, σε αντίθεση με οποιοδήποτε άλλο ζώο, έχει ενσωματώσει εξελικτικά μέσα του την έννοια της προόδου. Η μάχη για την επιβίωση μοιάζει να είναι ο κινητήρας της προόδου. Αυτή η άποψη έχει συγκεκριμένη καταγωγή και χρονικά εντοπίζεται στα τέλη του 19ου αιώνα. Πρόκειται για τον κοινωνικό δαρβινισμό.
Πριν διατυπώσει τις ιδέες του ο Δαρβίνος (1809-1882), αλλά και όταν τις δημοσίευσε, ο φιλόσοφος Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903) είχε διατυπώσει μια θεωρία εξέλιξης σύμφωνα με την οποία η νοητική ανάπτυξη του ανθρώπου συνδεόταν στενά με την πολιτισμική και κοινωνική ανάπτυξη. Υποστήριζε πως δεν υπάρχει μια ενιαία και καθολική ανθρώπινη φύση, αλλά ότι ο ανθρώπινος νους διαμορφώνεται ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον του. Όσο περισσότερα είναι τα ερεθίσματα που λαμβάνει ένας άνθρωπος στη διάρκεια της ζωής του τόσο αναπτύσσονται οι νοητικές του ικανότητες. Όσο περισσότερο προοδεύει ένας άνθρωπος τόσο περισσότερο βελτιώνεται και η κοινωνία. Αποτελούσε, επομένως, ατομική ευθύνη η ευημερία και πρόοδος της κοινωνίας. Ο Σπένσερ, αν και ήταν υπερασπιστής της φυσικής επιλογής, ήταν περισσότερο υπέρμαχος των ιδεών του φυσιοδίφη Λαμάρκ. Θεωρούσε, δηλαδή, πως, πέρα από τον ατομικισμό που αναδείκνυαν οι ιδέες του Δαρβίνου, οι άνθρωποι κληρονομούσαν και επίκτητα χαρακτηριστικά. Επομένως, η προσπάθεια του ατόμου να ζει σε ένα καθεστώς ευημερίας του επέτρεπε να εξελιχθεί, να προοδεύσει και να μεταφέρει τα χαρακτηριστικά του στις επόμενες γενιές. Ο ρόλος του ανταγωνισμού δεν ήταν απλώς να απομακρύνει όσους δεν μπορούσαν να βελτιωθούν, αλλά να δώσει κίνητρο σε όλους να βελτιωθούν. Αντιστρόφως, οι κοινωνίες των ιθαγενών θεωρούνταν πρωτόγονες και κατώτερες των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Δεν μπορούσαν να προοδεύσουν με ανάλογους ρυθμούς επειδή το περιβάλλον τους δεν είχε την πολυμορφία και τις δομές των δυτικών κοινωνιών.
Το ερώτημα, επομένως, που διατυπώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά και πιο πριν, ήταν σαφές και ξεκάθαρο: Ποια είναι η αιτία της κοινωνικής και νοητικής εξέλιξης; Αρκετοί διανοητές θεώρησαν πως η απάντηση βρισκόταν στις νέες ιδέες του Δαρβίνου. Σύμφωνα με τη δαρβινική θεωρία, τα άτομα που προσαρμόζονταν καλύτερα στο περιβάλλον τους ήταν και αυτά που επιβίωναν και αναπαράγονταν. Αρκετοί υποστηρικτές της θεωρίας του θεώρησαν πως η πάλη μεταξύ των ατόμων ήταν η βασική αιτία της προόδου. Όσο περισσότερο συγκρούονται τα άτομα τόσο πιο πιθανό είναι να επιβιώσουν τα πιο ικανά. Αυτός ο ισχυρισμός είναι ένδειξη ότι αρκετοί επιχείρησαν να προβάλουν τις θεωρητικές παραδοχές του Δαρβίνου στην κοινωνία.
Ο Σπένσερ, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι το οικονομικό σύστημα της ελεύθερης αγοράς και ο ανταγωνισμός μέσα σε αυτό γεννούσαν πρόοδο. Ο καπιταλισμός προπαγανδίστηκε με όρους εξέλιξης ως το καλύτερο δυνατό οικονομικό σύστημα. Αυτός που ήταν πιο ισχυρός μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα ήταν και εκείνος που θα επιβίωνε ως ο πιο ικανός. Να σημειωθεί ότι η περίφημη φράση «επιβίωση του ισχυρότερου» είναι επινόηση του Σπένσερ και όχι του Δαρβίνου όπως συνήθως σημειώνεται. Προφανώς, τα κίνητρα του Σπένσερ ήταν ιδεολογικά και ο ίδιος ήταν υπέρμαχος ενός ατομισμού χωρίς κανένα όριο.
Το αναπόφευκτο ερώτημα που αναδεικνύεται είναι το εξής: Ο δαρβινισμός επινοήθηκε για να ολοκληρώσει την καπιταλιστική ιδεολογία; Η απάντηση είναι περισσότερο αρνητική, παρά θετική. Η υποστήριξη του καπιταλισμού μέσω του δαρβινισμού ήταν όντως μία από τις πολλές οικειοποιήσεις των ιδεών του Άγγλου φυσιοδίφη. Υπήρχαν και αρκετοί συγγραφείς, όμως, που θεωρούσαν πως ο κοινωνικός δαρβινισμός αποτελούσε μια κατάσταση αντίθετη με εκείνη που επέβαλλε ο καπιταλισμός. Έλεγαν ότι από τον κοινωνικό δαρβινισμό μπορούσαν να συναχθούν πολιτικές και οικονομικές δομές αντίθετες ως προς εκείνες που πρότεινε ο καπιταλισμός. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι ο δαρβινισμός δεν ήταν η μοναδική θεωρία εξέλιξης της εποχής. Οι ιδέες του Λαμάρκ ήταν εξίσου, αν όχι περισσότερο, αποδεκτές. Η έννοια της φυσικής επιλογής δεν είχε μεγάλη απήχηση στους βιολόγους στα τέλη του 19ου αιώνα. Αν δεν υπήρχε καθολική συναίνεση, τότε πώς μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι ιδέες του Δαρβίνου άσκησαν τόσο μεγάλη επιρροή στη συγκρότηση της καπιταλιστικής κοινωνίας και τη δικαιολόγηση των πρακτικών της;
Ας αντιστρέψουμε το ερώτημα: Μήπως οι ιδέες του Δαρβίνου αλλά και άλλων σύγχρονών του φυσιοδιφών συγκροτήθηκαν ενσωματώνοντας κοινωνικές και πολιτικές απόψεις της εποχής τους; Μήπως, δηλαδή, το υπάρχον καπιταλιστικό πλαίσιο απέδωσε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στις θεωρίες των διανοητών; Είναι κοινός τόπος μεταξύ των ιστορικών ότι ο Δαρβίνος επηρεάστηκε από διάφορες διανοητικές επεξεργασίες της εποχής του. Αρκετοί ιστορικοί αποδέχονται ότι ο Δαρβίνος επηρεάστηκε από την αρχή αύξησης του πληθυσμού του διανοητή Τόμας Μάλθους. Σύμφωνα με αυτή την αρχή, ο πληθυσμός αυξάνεται πιο γρήγορα από την τροφή που απαιτείται για να τον συντηρήσει. Θεωρούσε πως οι άνθρωποι των «κατώτερων τάξεων» θα έπρεπε να παντρεύονται σε μεγάλη ηλικία, ώστε να περιορίζεται η σεξουαλική τους δραστηριότητα. Με αυτόν τον τρόπο, θα επιτυγχανόταν μείωση του πληθυσμού. Ελάχιστοι υποστηρικτές της ελεύθερης αγοράς θα έλεγαν ότι πρέπει να πεθάνουν άνθρωποι για να επιτευχθεί πρόοδος. Το βασικότερο επιχείρημα υπέρ της ελεύθερης αγοράς ήταν ότι οι κρατικές ενισχύσεις κάνουν τους ανθρώπους τεμπέληδες και δεν τους επιτρέπουν να εξελιχθούν όπως θα μπορούσαν. Αυτή η περιγραφή, ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο να είναι δαρβινισμός. Κάλλιστα μπορεί να θεωρηθεί και λαμαρκισμός. Όταν είμαστε μπροστά σε τέτοιου είδους προβλήματα, η αντιστροφή του ερωτήματος είναι πάντα βοηθητική. Αν δούμε, δηλαδή, τις θεωρίες του Δαρβίνου ή του Λαμάρκ ως αντανακλάσεις της καπιταλιστικής ιδεολογίας στην επιστήμη, τότε θα είναι πιο εύκολο να κατανοήσουμε τις διάφορες επικαλύψεις και αμφισημίες.
Οπαδοί του λαμαρκισμού ή του κοινωνικού δαρβινισμού υποστήριζαν πως απόψεις, που προέκριναν τον ανταγωνισμό και την πρόοδο θα ήταν ευεργετικές και στην εκπαίδευση. Αν δίδασκαν τους νέους και τις νέες πώς να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένους κοινωνικούς κανόνες, τότε αυτές οι συμπεριφορές θα κληρονομούνταν στις επόμενες γενιές και θα οδηγούσαν την κοινωνία σε πρόοδο. Ως αποτέλεσμα τέτοιων απόψεων, οι φυλετικές διακρίσεις νομιμοποιήθηκαν. Οι «κατώτερες» φυλές των μη δυτικών κοινωνιών αντιμετωπίζονταν ως κατάλοιπα υποανάπτυκτων κοινωνιών πριν έρθει η λευκή φυλή και τους δείξει, μέσω της πάλης και του ανταγωνισμού, τι πρέπει να κάνουν. Ο ιμπεριαλισμός και ο καπιταλισμός έγιναν κυρίαρχη ιδεολογία όχι μόνο με πολιτικούς όρους, αλλά και με ηθικούς. Έπρεπε, για το δικό τους καλό, να συμμετέχουν σε μια διαρκή διαδικασία πάλης προκειμένου να προοδεύσουν - όσο τους επέτρεπαν βέβαια οι λευκοί συνάνθρωποί τους. Οι άνθρωποι αυτοί έμοιαζαν περισσότερο με τον Αφροαμερικανό ήρωα του Ράλφ Έλισον στον «Αόρατο άνθρωπο»: καθρέφτες της δυτικής λευκής κοινωνίας και άδεια δοχεία που γεμίζουν μόνο με τις ιδέες της δυτικής λευκής κοινωνίας.
