Ένας συνηθισμένος τρόπος να «εκλαϊκεύεται» η επιστήμη είναι μέσω της σύνδεσης των σύγχρονων επιστημών με τις επιστήμες του παρελθόντος. Πόσες φορές δεν έχουμε ακούσει ότι οι αρχαίοι Έλληνες τα είπαν όλα και έκαναν ανακαλύψεις τις οποίες σήμερα επιβεβαιώνουν οι σύγχρονες επιστήμες;
Κυκλοφορούν δεκάδες βιβλία και περιοδικά με αντίστοιχο περιεχόμενο, αλλά αμφιβόλου επιστημονικής, φιλοσοφικής και ιστορικής εγκυρότητας. Κυκλοφορούν, επίσης, δεκάδες «ερευνητές - ομιλητές» που επιχειρούν να κάνουν τέτοιου είδους συνδέσεις, χωρίς να έχουν εκπαιδευτεί ή να γνωρίζουν ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών και, δυστυχώς, χωρίς να έχουν επίγνωση της μεθοδολογίας της ίδιας της επιστήμης τους. Η ρητορική τους βασίζεται, κατά κύριο λόγο, σε στερεότυπα, μύθους και ψευδή στοιχεία, σε ελλιπή γνώση της ιστορίας και νοητικά άλματα. Τέτοιου είδους αφηγήματα είναι άκρως επικίνδυνα τόσο για την επιστημονική εκπαίδευση μαθητών, φοιτητών και γενικού κοινού όσο και για πολιτικούς λόγους.
Ας δούμε μερικά αφηγήματα. Πρόσφατα, σε μια ομιλία για τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, ειπώθηκε το εξής: Στον μηχανισμό κρύβονται οι νόμοι της φύσης και, πιο συγκεκριμένα, οι νόμοι του Κέπλερ και του Νεύτωνα. Πρόκειται για μία πλήρως ανιστορική και ανακριβή άποψη, η οποία δεν είναι κάτι παραπάνω από μια προσωπική ερμηνεία. Άλλωστε πώς κρύβονται σε έναν μηχανισμό έννοιες που αναπτύχθηκαν δεκαπέντε αιώνες μετά;
Κλασικό παράδειγμα είναι ο ισχυρισμός ότι ο Δημόκριτος και ο Λεύκιππος ήταν οι πρώτοι που μίλησαν για άτομα, ενώ στη σκέψη τους υπάρχουν ιδέες που επιβεβαίωσε η σύγχρονη φυσική.
Ο Δημόκριτος και ο Λεύκιππος, όντως, ήταν οι πρώτοι που υπέθεσαν ότι υπάρχουν κάποια υλικά σωματίδια, που δεν τέμνονται περαιτέρω και από τα οποία δημιουργήθηκαν όλα τα υλικά αντικείμενα στον κόσμο. Αυτά τα σωματίδια κινούνταν στον άπειρο κενό χώρο. Εδώ, επομένως, ένας συνεπής ιστορικός των επιστημών οφείλει να θέσει ένα απλούστατο ερώτημα: Γιατί διατύπωσαν αυτή τη θεωρία; Η απάντηση είναι εξίσου απλή. Απαντούσαν σε κάποιον.
Το επόμενο ερώτημα είναι: Σε ποιον απαντούσαν; Οι ιστορικοί των επιστημών σήμερα συγκλίνουν στον ισχυρισμό ότι οι δύο ατομικοί φιλόσοφοι απαντούσαν στον Παρμενίδη και στον ισχυρισμό του ότι η αλλαγή μπορεί να προκύψει μόνο αν δημιουργηθεί κάτι μέσα από το απόλυτο τίποτα. Αυτός ο φιλοσοφικός ισχυρισμός έμοιαζε παράδοξος σε αρκετούς φιλοσόφους, καθώς δεν μπορούσαν να δεχτούν ότι από το τίποτα μπορεί να δημιουργηθεί κάτι υπαρκτό.
Οι ατομικοί φιλόσοφοι, επομένως, υπέθεσαν ότι υπάρχουν άτομα τα οποία, όταν τοποθετούνται σε διαφορετικές θέσεις, προκαλούν αλλαγές στον κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο προσπάθησαν να απαντήσουν φιλοσοφικά στον Παρμενίδη και όσους τον ακολουθούσαν.
Παράλληλα απαντούσαν στα φιλοσοφικά παράδοξα του Ζήνωνα του Ελεάτη, σύμφωνα με τα οποία η κίνηση, όπως και κάθε αλλαγή, ήταν αδύνατη και καθετί μπορούσε να διαιρείται επ’ άπειρον. Από εκεί και πέρα αξίζει να σημειώσουμε ότι τα άτομα των δύο ατομικών φιλοσόφων είχαν διάφορα μεγέθη. Θα μπορούσαν να υπάρχουν άτομα τόσο μεγάλα όσο και ένας κόσμος. Επίσης διαφορετικά άτομα αντιστοιχούσαν σε διαφορετικές καταστάσεις της ύλης. Αυτός είναι και ο λόγος που κάποια άτομα είχαν υγρή επιφάνεια, ενώ κάποια άλλα είχαν, κυριολεκτικά, γάντζους. Πώς, επομένως, επιβεβαιώνουν τη σύγχρονη θέση για την έννοια του ατόμου;
Τέλος, δεν ήταν ξεκάθαρο γιατί κινούνταν προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις και όχι άλλες. Δεν υπήρχε καμία έννοια εξωτερικής δύναμης ή αδρανειακής κίνησης. Τέτοιου είδους έννοιες θα διατυπώνονταν τον 17ο αιώνα και ανεξάρτητα από την ατομική φιλοσοφία. Η μελέτη των αρχαίων ατομικών φιλοσόφων είναι εξαιρετικά σημαντική όχι για να δείξουμε ότι έχουν δίκιο, αλλά για να δούμε πώς συγκροτήθηκε ένας πρωτότυπος τρόπος φιλοσοφικής τεκμηρίωσης απέναντι σε κάποια φιλοσοφικά προβλήματα.
Αυτά είναι γνωστά σε οποιονδήποτε πρωτοετή φοιτητή διαβάσει ένα εισαγωγικό εγχειρίδιο ιστορίας των επιστημών. Ωστόσο συνηθίζουμε να παραβλέπουμε το γεγονός ότι οι θέσεις αυτές ήταν φιλοσοφικές υποθέσεις με μόνη μέθοδο τον λογικό στοχασμό. Η έννοια του ατόμου, όπως αναπτύχθηκε από τον 19ο αιώνα κι έπειτα, δεν έχει κυριολεκτικά καμία σχέση με την έννοια του ατόμου των αρχαίων ατομικών φιλοσόφων.
Η σύγχρονη φυσική δεν έχει ως μέθοδο τον φιλοσοφικό στοχασμό, αλλά τη μαθηματικοποίηση και τον πειραματισμό. Επί της ουσίας πρόκειται για μια εντελώς νέα έννοια. Προφανώς αυτό δεν μειώνει τη συμβολή των αρχαίων φιλοσόφων στη συγκρότηση του διανοητικού στοχασμού ούτε τη διαρκή επίδρασή τους στους αιώνες που ακολούθησαν. Ωστόσο οφείλουμε να αναρωτηθούμε: Τι ακριβώς γνωρίζουμε για το έργο του Λεύκιππου και του Δημόκριτου;
Όσα γνωρίζουμε είναι από δευτερογενείς πηγές με συχνές αντιφάσεις μεταξύ τους και με αποστάσεις αιώνων η μία από την άλλη. Αντίστοιχες αναχρονιστικές και μη επιστημονικές απόψεις έχουν ακουστεί και για άλλες έννοιες των φυσικών επιστημών. Για παράδειγμα ότι ο Δημόκριτος πρώτος μίλησε για τον νόμο δράσης - αντίδρασης, ότι η κοσμολογία του είναι συμβατή με τις σύγχρονες κοσμολογικές θεωρίες, ότι η έννοια του χρόνου, όπως μας την παρουσίασε ο Αϊνστάιν, είναι ίδια με εκείνη που παρουσίασε ο Δημόκριτος κ.λπ. Δεν έχουμε τον χώρο να εξαντλήσουμε όλες αυτές τις περιπτώσεις (και μάλλον δεν έχει νόημα), ωστόσο αξίζει να σημειώσουμε ότι ο αναχρονισμός είναι ένδειξη ελλιπούς επιστημονικής κατάρτισης.
Το αντίστοιχο συμβαίνει και με άλλους στοχαστές της αρχαιότητας, όπως, για παράδειγμα, ο Πυθαγόρας. Συχνά ακούμε ότι ο Πυθαγόρας τα είπε όλα! Τι είπε δηλαδή; Γνωρίζουμε λίγα για τη μουσική του, σχεδόν τίποτα για την αριθμοθεωρία του, ακόμη λιγότερα για την αστρονομία του και, κυριολεκτικά μιλώντας, απολύτως τίποτα για τη γεωμετρία του. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ο Πυθαγόρας απελευθέρωσε τα μαθηματικά από τις πρακτικές εφαρμογές τους.
Οι Πυθαγόρειοι επιδίωκαν με τα μαθηματικά ένας είδος θρησκευτικής ενατένισης. Τότε, ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι Πυθαγόρειοι στην αρχαιότητα; Ήταν μαθηματικοί που οικειοποιήθηκαν με διαφορετικό και μοναδικό τρόπο ο καθένας τις ιδέες του Πυθαγόρα και των μαθητών του. Προκειμένου να νομιμοποιήσουν τις μελέτες τους, τοποθετούσαν τους εαυτούς τους στη διανοητική παράδοση ενός σημαντικού προγόνου.
Οι πρώτες οικειοποιήσεις έγιναν κάπου στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. Ένα ρεύμα νεο-πυθαγορισμού προέκυψε αιώνες αργότερα, τον 3ο και 4ο αιώνα μ.Χ., ενώ από τον 15ο έως τις αρχές του 17ου αιώνα έχουμε αναβίωση με εντελώς διαφορετικούς όρους από τους μαθηματικούς της Αναγέννησης. Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι οικειοποιούνται μια μαθηματική παράδοση με αξιώσεις θεολογικής ερμηνείας.
Κλείνοντας αξίζει να σημειώσουμε ότι το πρόβλημα του αναχρονισμού είναι παράγωγο της μεθόδου των νοητικών αλμάτων. Κάποιος, δηλαδή, θέλει να υποστηρίξει κάτι και προσπαθεί να το κάνει μέσω των επιστημών. Η μέθοδος των νοητικών αλμάτων είναι μια κλασική δημαγωγική τεχνική, που χρησιμοποιείται για να ακούσει το ακροατήριο αυτά στα οποία πιστεύει.
Εκτός από όσους ασχολούνται με την αναχρονιστική προβολή της αρχαιότητας στο παρόν, υπάρχουν και «εκλαϊκευτές» που κάνουν φοβερά νοητικά άλματα για το τι σημαίνουν οι σύγχρονες θεωρίες των φυσικών επιστημών. Χρησιμοποιούν την επιστήμη ως εφαλτήριο για να υποστηρίξουν τις ιδεολογικές προκαταλήψεις τους. Πρόσφατα ένας «εκλαϊκευτής» είπε σε ομιλία του ότι «η καμπυλότητα του χώρου, που είναι καθαρός αριθμός, μετατρέπεται σε πυκνότητα. Μόλις αυτός ο καθαρός αριθμός περάσει ένα συγκεκριμένο όριο, ο νους μας αντιλαμβάνεται αυτή την καμπυλότητα ως γέννηση ύλης».
Αν δεν καταλάβατε τίποτα, είναι λογικό. Δεν σημαίνει τίποτα το παραπάνω. Είναι σαν να λέει ότι ένας αριθμός, χωρίς φυσική υπόσταση, γίνεται φυσική οντότητα επειδή το μυαλό μας έχει την ικανότητα να το κάνει φυσική οντότητα. Και όλο αυτό υποτίθεται ότι συνηγορεί στην άποψη ότι ζούμε σε έναν ψεύτικο κόσμο, ότι οι αισθήσεις μας είναι πλασματικές και ότι η ύλη δεν υπάρχει. Κάπου είδα μια απάντηση σε αυτή τη θέση: «Δηλαδή, αν κάποιος σας πυροβολήσει, δεν θα πάθετε τίποτα επειδή όλα είναι μια ψευδαίσθηση;». Νομίζω ότι σε τέτοιου είδους νοητικά άλματα αυτή είναι μια πολύ καλή απάντηση.
