Τόσο στον καθημερινό όσο και τον ακαδημαϊκό λόγο ο όρος «επιστήμη» συχνά αναφέρεται σε ένα σύνολο γνώσεων και τρόπων πρόσκτησης αυτών των γνώσεων, το οποίο είναι αυτόνομο, ομοιογενές και δυτικό. Η επιστήμη, δηλαδή, κατανοείται ως ένα πεδίο εξωτερικό της κοινωνίας και της κουλτούρας, καθώς συχνά θεωρείται ότι είτε αποτελεί έναν φορέα που επιβάλλει τα μοντέλα της κοινωνικής ζωής, είτε δεν ασκεί καμία επίδραση στη μορφή της κοινωνίας πέρα από το να θέτει τα εξωτερικά όρια του πεδίου της ανθρώπινης δράσης. Η επιστήμη, επίσης, θεωρείται ότι στηρίζεται στη λογική, η οποία αποτελεί έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, μέσω του οποίου ανακαλύπτονται και εδραιώνονται τα επιστημονικά γεγονότα, οι φυσικές διαδικασίες και οι νόμοι της φύσης. Τέλος, η επιστήμη θεωρείται ότι ανήκει στον δυτικό κόσμο και δη στη νεωτερικότητα, καθώς αντιδιαστέλλεται στις προκαταλήψεις και τις μυστικιστικές πρακτικές τόσο των «πρωτόγονων λαών» όσο και των «κοινών ανθρώπων» στις δυτικές κοινωνίες. Στο πλαίσιο αυτό, η σύγχρονη δυτική επιστήμη αντιδιαστέλλεται και στην επιστήμη άλλων πολιτισμών –π.χ. της Κίνας– σαν η δυτική επιστήμη να μη συνδέεται με τη δική τους ή σαν η δική τους επιστήμη να υπήρχε μόνο στο παρελθόν.
Τα κείμενα των ανθρωπολόγων συνέβαλαν σημαντικά στην κατασκευή της εικόνας για την επιστήμη που περιγράψαμε παραπάνω. Στις εθνογραφικές μελέτες του 19ου αιώνα η επιστήμη εννοιολογήθηκε ως διαφορετική από τη μαγεία και τη θρησκεία και οι άλλοι πολιτισμοί, που παραδοσιακά αποτελούν το αντικείμενο μελέτης της ανθρωπολογίας, χρησιμοποιήθηκαν για να τεκμηριωθεί η θέση ότι η επιστήμη μπορούσε να δώσει καλύτερες απαντήσεις στα θεμελιώδη ερωτήματα της ζωής. Στο πλαίσιο του κλασικού πολιτισμικού εξελικτισμού, ο οποίος αναζητούσε στους σύγχρονους «πρωτόγονους λαούς» την προϊστορία των δυτικών λαών, ο Τάιλορ (1871, «Primitive Culture»), για παράδειγμα, έγραψε ότι η επιστήμη θα βελτίωνε τη ζωή των ανθρώπων, καθώς θα έδειχνε πόσο παράλογοι ήταν οι μύθοι και οι τελετουργίες τους. Η θρησκεία, επίσης, σταδιακά θα έχανε τη σημασία της λόγω της επικράτησης του επιστημονικού ορθολογισμού. Ο Φρέιζερ, επίσης, (1911-1915, «Ο Χρυσός Κλώνος») υποστήριξε ότι η μαγεία αντιστοιχούσε στους «κατώτερους πολιτισμούς», ενώ η θρησκεία και η επιστήμη στους «υψηλότερους πολιτισμούς». Μέσα από τη σύγκριση ανάμεσα σε επιστημονικά/τεχνολογικά ανεπτυγμένους και μη πολιτισμούς, κείμενα όπως τα παραπάνω συνέβαλαν στην κατασκευή μιας ευρέως αποδεκτής έννοιας της εξέλιξης και της προόδου.
Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ωστόσο, η Ανθρωπολογία αφενός αμφισβήτησε τη σαφή διάκριση μεταξύ παραδοσιακών και σύγχρονων κοινωνιών (η αύξηση των φονταμενταλιστών χριστιανών που υιοθετούν αντιεπιστημονικές και προεπιστημονικές θέσεις είναι χαρακτηριστική), είδε την κουλτούρα ως ένα πεδίο ανταγωνιστικό, πολυφωνικό και αντιφατικό και στράφηκε περισσότερο στη μελέτη των δυτικών κοινωνιών. Οι ανθρωπολόγοι αναγνώρισαν ότι η εικόνα της επιστήμης ως αυτόνομη από την κοινωνία και την κουλτούρα αποκρύπτει τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους αυτή συνδέεται με τα ευρύτερα ιστορικά, πολιτικά και οικονομικά συμφραζόμενα και νοηματοδοτεί την ανθρώπινη ζωή. Η μελέτη τής Μάρτιν (1987, «The Woman in the Body»), για παράδειγμα, δείχνει ότι οι επιστημονικοί θεσμοί είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τις οικονομικές και πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες στοχεύουν στην αύξηση της συγκέντρωσης και κίνησης κεφαλαίου, που συχνά οδηγεί σε μεγαλύτερη δυστυχία τους φτωχούς, αλλά και στην εστίαση της βιολογικής και ιατρικής έρευνας στη γενετική. Η Μάρτιν, επίσης, αντιπαραθέτει τα ιατρικά εγχειρίδια, τα οποία παρουσιάζουν την έμμηνο ρύση και την εμμηνόπαυση ως αποτυχία παραγωγής, με τις πραγματικές εμπειρίες των γυναικών και δείχνει τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους οι επιστημονικές αντιλήψεις προσλαμβάνονται από τις ίδιες.
Άλλες εθνογραφικές έρευνες αμφισβήτησαν την ύπαρξη κάποιου συμπαγούς συστηματικού τρόπου σκέψης που ορίζεται ως επιστημονικός και την εικόνα των επιστημόνων ως άνθρωποι που λειτουργούν ορθολογικά. Η Τράγουικ (1988, «Beamtimes and Lifetimes») αναλύει πώς οι ίδιοι οι επιστήμονες -στην περίπτωση αυτή οι φυσικοί που δουλεύουν στο Stanford Linear Accelerator Center στην Καλιφόρνια (ΗΠΑ) και στο KEK High-energy Physics Laboratory στην Tsukuba (Ιαπωνία)- βλέπουν τον κόσμο τους, αναπαράγουν και συντηρούν την κουλτούρα τους (συμπεριλαμβανομένου του πώς δημιουργούν νέους φυσικούς) και κατασκευάζουν τη γνώση. Μέσα από μια «πυκνή περιγραφή», η Τράγουικ δείχνει ότι οι στρατηγικές κατασκευής της καριέρας τους, οι τρόποι αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, οι αντιλήψεις τους για τον χώρο και τον χρόνο επηρεάζουν τους τρόπους με τους οποίους Αμερικανοί και Ιάπωνες επιστήμονες κάνουν Φυσική. Αντί για μια «ενιαία κουλτούρα», η οποία δίνει πρόσβαση «στη λογική τάξη της φύσης», αυτό που αναδύεται είναι ένας πολλαπλός, αποκεντρωμένος κόσμος, όπου η διάκριση μεταξύ φύσης και πολιτισμού διαρκώς θεματοποιείται και αναθεωρείται.
Άλλες μελέτες, τέλος, εστίασαν είτε στη γνώση που παράγεται από τους ευρωπαϊκούς ή τους γηγενείς λαούς αναδεικνύοντας τη δική της εσωτερική λογική (εθνοεπιστήμη), είτε στη γνώση που παράγεται από τη συνάντηση ανάμεσα στην κυρίαρχη δυτική επιστημονική παράδοση και στις πρακτικές των γηγενών λαών. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν μελέτες όπως του Λάζαρ (2006, «Τáltos Healers, Neoshamans and Multiple Medical Realities in Postsocialist Hungary») για τους σύγχρονους θεραπευτές Τάλτος στην Ουγγαρία και των Μπερλίν κ.ά. (1996, «The Scientific Basis of Gastrointestinal Herbal Medicine among the Highland Maya of Chiapas, Mexico») για τη θεραπευτική χρήση των φυτών από ομάδες Μάγια των Τσιάπας στο Μεξικό. Ήδη το 1937, στη μελέτη του για τους Αζάντε στην Αφρική, ο Έβανς-Πρίτσαρντ έδειξε ότι η κυρίαρχη δυτική λογική δεν μπορεί να αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης της γνώσης των άλλων. Η έρευνά του εστίασε σε ερωτήματα που η δική μας επιστήμη δεν θέτει, όπως γιατί ένα φρούτο πέφτει στο κεφάλι ενός ανθρώπου και όχι κάποιου άλλου, ερωτήματα που δείχνουν ότι από μια εσωτερική οπτική οι πεποιθήσεις των Αζάντε είναι συνεκτικές και λογικές. Η μελέτη της Μπιελάβσκι (1996, «Inuit Indigenous Knowledge and Science in the Arctic»), από την άλλη, δείχνει ότι στον Βόρειο Καναδά η οικολογική γνώση παράγεται από γηγενείς και βιολόγους που δουλεύουν μαζί, γεφυρώνοντας έτσι το χάσμα που παραδοσιακά τίθεται ανάμεσα στις προ- και μετα-εγγράμματες επιστημονικές παραδόσεις.
Παρόλο που η σύγχρονη δυτική επιστήμη αποτελεί έναν από τους αναρίθμητους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι γνωρίζουν και κατανοούν τον κόσμο, θεμελιώθηκε στον αποκλεισμό άλλων συστημάτων γνώσης -εντός και εκτός των ορίων του δυτικού κόσμου-, δημιουργώντας ιεραρχίες και (ανα)παράγοντας σχέσεις εξουσίας (Νέιντερ, 1996, «Naked Science»). Από τον 17ο αιώνα η επιστήμη και η τεχνολογία έγιναν μέτρο της ανθρώπινης αξίας, χρησιμοποιήθηκαν στην «εκπολιτιστική αποστολή» της Ευρώπης και δικαίωσαν την κυριαρχία και την πολιτική ηγεμονία της. Ο εθνοκεντρισμός, ωστόσο, ο οποίος μας κάνει να παραβλέπουμε άλλους τρόπους γνώσης, εξαφανίζεται όταν υπάρχει οικονομικό κέρδος. Οι φαρμακευτικές εταιρείες, για παράδειγμα, εδώ και δεκαετίες εκμεταλλεύονται τη γηγενή γνώση σε περιοχές όπως η Πολυνησία και το Μεξικό. Αναπαράγουν στα εργαστήρια προϊόντα που ανακαλύπτουν εκεί και στη συνέχεια τα πουλάνε στους γηγενείς, οι οποίοι περιγράφονται ως αδαείς της σύγχρονης Ιατρικής. Μολονότι η επιστήμη κατέχει μια μάλλον περιθωριακή θέση στην Ανθρωπολογία, τα τελευταία χρόνια κερδίζει όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον των μελετητών, συμβάλλοντας στην καλύτερη κατανόηση των άλλων και του εαυτού μας.
*Η Βίκυ Λαλιώτη είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στον τομέα "Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας" του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
