Παραδοσιακά, οι επιτελεστικές τέχνες, όπως η μουσική, το θέατρο, ο χορός, θεωρούνται ζωντανές τέχνες, δηλαδή τέχνες που απαιτούν τη ζωντανή, ενσώματη παρουσία τελεστών και κοινού στο εδώ και τώρα. Τόσο στον καθημερινό όσο και στον ακαδημαϊκό λόγο, η ζωντανή παρουσία υποδηλώνει α) φυσική επαφή (πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση), β) αμοιβαιότητα (ό,τι συμβαίνει στη σκηνή επηρεάζει την πλατεία και αντίστροφα) και γ) επίγνωση αυτού του εδώ και τώρα από όλους τους συμμετέχοντες. Τι μπορεί όμως να σημαίνει ζωντανή παρουσία στο εδώ και τώρα όταν οι ψηφιακές τεχνολογίες και το Διαδίκτυο επιτρέπουν σε καλλιτέχνες, οι οποίοι βρίσκονται σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, να εμφανίζονται ταυτόχρονα σε μια θεατρική σκηνή (Gertrude Stein Repertory Theatre); Όταν «πραγματικοί» και δυνητικοί χορευτές χορεύουν μαζί στη σκηνή (Yacov Sharir); Όταν ψηφιακοί τρισδιάστατοι χώροι κατοικούνται από ζωντανούς ηθοποιούς (Richard Beacham) ή όταν οι θεατές μπορούν από το σπίτι τους να ελέγχουν την εξέλιξη μιας online θεατρικής παράστασης μέσω εντολών που δίνουν από τον υπολογιστή τους (Gómez-Peña);
Με τον όρο «ψηφιακή επιτέλεση» εννοούμε όλα τα έργα που ανήκουν στις επιτελεστικές τέχνες στα οποία οι ψηφιακές τεχνολογίες παίζουν κεντρικό και όχι δευτερεύοντα ή συμπληρωματικό ρόλο. Το ίδιο το Διαδίκτυο, επίσης, πολύ συχνά θεματοποιείται ως ένα είδος δυνητικής επιτέλεσης του εαυτού (Goffman 2006 [1959]) και η ψηφιακή επιτέλεση ως μια δραστηριότητα που δεν αφορά μόνο εκείνους που συνειδητά χρησιμοποιούν τον υπολογιστή για να κάνουν θέατρο, αλλά και εκατομμύρια «συνηθισμένους» ανθρώπους που κάνουν e-φιλίες, χρησιμοποιούν chatrooms και φτιάχνουν ιστοσελίδες. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι καθημερινά διερευνούν τις αυτοβιογραφίες τους και επιτελούν εσωτερικούς διαλόγους, εξομολογούνται τα πάντα και αποκαλύπτουν δημοσίως μυστικά που δεν θα έλεγαν ούτε στους πιο στενούς φίλους τους.
Η ψηφιακή τεχνολογία θέτει εκ νέου και με επιτακτικό τρόπο ερωτήματα που αφορούν τον χώρο, τον χρόνο και τη ζωντανή (φυσική) παρουσία του ανθρώπινου σώματος σε ένα επιτελεστικό πλαίσιο. Τα ερωτήματα αυτά αντανακλούν έναν ευρύτερο προβληματισμό, που αναπτύσσεται εδώ και δεκαετίες στο πεδίο των επιτελεστικών σπουδών, για την ύπαρξη ή όχι μιας οντολογίας της επιτέλεσης. Στο πλαίσιο αυτού του προβληματισμού άλλοι υποστηρίζουν ότι αυτό που διαφοροποιεί τις επιτελεστικές από άλλες (π.χ. τις εικαστικές) τέχνες είναι η μοναδική παρουσία του ανθρώπινου σώματος, ότι η μεγαλύτερη δύναμη της επιτέλεσης είναι η ύπαρξή της στο παρόν και η αντίστασή της στις αναπαραγωγές των μέσων (Phelan 1993), ενώ άλλοι ότι δεν υπάρχει οντολογική διαφορά ανάμεσα στις ζωντανές και τις μεσοποιημένες μορφές επιτέλεσης και το νόημά τους θα πρέπει να γίνει κατανοητό ως ιστορικό μάλλον, παρά ως προσδιορισμένο από αναλλοίωτες διαφορές. Όπως υποστηρίζει ο Auslander, πριν εμφανιστούν οι σχετικές οπτικές ή ηχητικές τεχνολογίες, δεν υπήρχε κάτι που να ονομάζεται «ζωντανή» επιτέλεση. Το αρχαίο ελληνικό θέατρο, για παράδειγμα, δεν ήταν ζωντανό επειδή δεν υπήρχε η δυνατότητα καταγραφής του (1997: 55). Η πρώτη άποψη εκφράζει την ανάγκη αντίστασης κάποιας πραγματικής επιτέλεσης ως μια κοινωνική διαδικασία που μπορεί να διαμορφώσει εναλλακτικούς αισθητικούς, ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους εναντίον της καταστροφικής δύναμης της τεχνολογίας, η οποία χρησιμοποιείται από τις ηγεμονικές ελίτ για να καταπιέσει τους ανθρώπους και να οδηγήσει (όπως η τηλεόραση και η μουσική βιομηχανία) στον θάνατο της πολιτικής, της αισθητικής και της κοινότητας. Η άποψη αυτή, ωστόσο, επιδεικνύει μια σθεναρή αντίσταση της επιτέλεσης στην αλλαγή από το παραδοσιακό θεατρικό, ιστορικό παρελθόν της. Η δεύτερη άποψη αμφισβητεί μεν παραδοσιακές διακρίσεις ανάμεσα στο ζωντανό ως «πραγματικό» και το μεσοποιημένο ως «τεχνητή αναπαραγωγή του πραγματικού», αλλά πολύ συχνά προάγει το επιχείρημα ότι το ψηφιακό είναι άλλη μια μορφή των πανταχού παρόντων μέσων που σταδιακά, στο πλαίσιο της πολιτιστικής οικονομίας, μπορεί να αντικαταστήσει το ζωντανό.
Το ζήτημα που αναδεικνύει ο παραπάνω προβληματισμός είναι ιδιαίτερα περίπλοκο και εντάσσεται στις ευρύτερες φιλοσοφικές και ιδεολογικές διαφωνίες για τη σχέση ανθρώπου/μηχανής. Στο κέντρο αυτών των διαφωνιών βρίσκεται το ερώτημα εάν η τεχνολογία αποτελεί ένα προσάρτημα του ανθρώπινου σώματος και βρίσκεται σε αντίθεση με αυτό ή ένα στοιχείο που προσδιορίζει την οντολογία του. Παρά τις διαφορές τους, πολλοί μελετητές (π.χ. Φουκό, Λατούρ, Μπάτλερ) έχουν δείξει ότι η προσπάθεια να ορίσουμε την υλική παρουσία κάποιου ουσιαστικού πράγματος που λέγεται «ανθρώπινο σώμα» είναι μάταιη, καθώς ο τρόπος που ορίζεται το ανθρώπινο και το μη ανθρώπινο (φύση, τεχνολογία) δεν είναι παντού και πάντα σταθερός, αλλά αντανακλά συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και πολιτισμικές/υλικές πρακτικές (επιστημονικές και μη).
Έρευνες που εστιάζουν στις εμπειρίες των ανθρώπων δείχνουν ότι, στο πλαίσιο της ψηφιακής επιτέλεσης (τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο), άνθρωποι και μηχανές δεν φαίνεται να συνιστούν αντικείμενα με εγγενή όρια και ιδιότητες, αλλά σύνθετες διαδικασίες που συμβάλλουν εξίσου στη δημιουργία της επιτέλεσης και στη διαμόρφωση του νοήματός της. Η ψηφιακή παραγωγή του χώρου και του χρόνου δημιουργεί δυνατότητες για διεύρυνση του επιτελεστικού περιβάλλοντος και ενίσχυσης του ρόλου του κοινού. Οι συμμετέχοντες συνδέουν τη ζωντανή παρουσία όχι τόσο με κάποια φυσική, μη (τεχνολογικά) διαμεσολαβημένη παρουσία ανθρώπων, όσο με το αν όλοι «είναι πραγματικά εδώ», καθώς η φυσική παρουσία δεν αποτελεί εγγύηση πραγματικής παρουσίας. Πολύ συχνά οι ζωντανές (ψηφιακές και μη) επιτελέσεις χαρακτηρίζονται από ανία και θεωρούνται αποτυχημένες λόγω της απουσίας (ενεργούς συμμετοχής, ιδεών, επικοινωνίας) μάλλον, παρά της παρουσίας των συμμετεχόντων. Η ψηφιακή επιτέλεση, αντί να επιβεβαιώνει τον θάνατο κάποιας πραγματικής, ζωντανής παρουσίας (και κατά συνέπεια της πολιτικής, της αισθητικής, του εαυτού ή της κοινότητας), μας βοηθά μάλλον να ξανασκεφτούμε με ποιους τρόπους ορίζεται η ζωντανή παρουσία σε συγκεκριμένα ιστορικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα.
*H Βασιλική Λαλιώτη είναι επίκουρη καθηγήτρια στον Τομέα Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογία στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ
